حسن ظن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حسن
ظن،
گمان خوب بردن به کسی می‌باشد. از آن به مناسبت در باب
طهارت سخن گفتهاند.
حسن
ظن در لغت به معنای "گمان نیک و خوش بینی"؛ در مقابل
سوء ظن به معنای "
بد گمانی و
بد بینی" می‌باشد. در تعریف اصطلاحی "نیک انگاری درباره
خداوند،
فعل و
انفعالات جهان و نیز پندار،
گفتار و
کردار انسانها
، خوش بینی، مثبت نگری یا به تعبیر
روایات اسلامی حسن
ظن نام دارد."
اسلام با ایجاد نیروی
ایمان در قلوب پیروان خود اصل خوش بینی و
اعتماد را در میان آنها گسترش داده و مسیر
اجتماع را به محیط مطلوبی که مملو از
اطمینان و
آرامش است سوق میدهد. البته اسلام، خوش گمانیِ ساده انگارانه را نمی‌پذیرد و آن را
فریب خوردن شخص می‌داند، ولی در جایی که هیچ
دلیل آشکاری بر بدگمان شدن به دیگران وجود ندارد،
سفارش اسلام، خوش بینی و خوش گمانی است. تا بدین گونه، شخص از پیامدهای برآمده از بدگمانی همانند
قضاوتهای شتاب‌زده،
بدگویی، درگیری و
اختلاف در امان بماند و جامعه دچار تنش نشود.
در روایتی
حضرت علی(علیه السلام)، یکی از
ارکان مهم و روابط
حسنه اجتماعی و
امنیت کامل را در پرتو خوش بینی دانسته و می‌فرمایند:
"اعمال
برادر دینی‌ات را بر نیکوترین وجهی
تفسیر و
توجیه کن، مگر این که دلیلی بر خلاف آن قائم شود و هرگز نسبت به سخنی که از برادر
مسلمانت صادر شده
گمان بد مبر تا هنگامی که می توانی برای آن توجیهی مناسب و راه
صحیح داشته باشی."
موارد
جواز عدم خوش بینی عبارتند از:
۱. عدم خوش بینی به
دشمنان.
۲. عدم خوش بینی در امور امنیتی و اطلاعاتی که به
سرنوشت جامعه مربوط است.
۳. عدم خوش بینی در جامعه
مفسد و غیر اسلامی.
از جمله مهمترین فضائلی که در
رشد و
تکامل انسان و نیز در
وحدت و تکامل مادی و معنوی جامعه نقش به سزائی دارد، حسن
ظن می باشد. ارزش این
فضیلت وقتی معلوم میشود که بدانیم
امید و
نشاط در
زندگی و
جامعه در سایه آن حاصل میشود.
پیشوایان دین این موضوع را در
روایات خود
تأکید کرده‌اند و بزرگان و
فقها نیز بابی مستقل برای آن گشوده‌اند. در مقابل،
اسلام به طور صریح با مسئله
بدبینی و
بدگمانی مبارزه می‌کند و
مسلمانان را از این
بیماری خطرناک برحذر داشته و به حسن
ظن رهنمون می‌سازد.
قرآن کریم و
احادیث معصومین(علیهم السلام) کاملا روشنگر این مطلب می‌باشند که
بدبینی و
سوء ظن در میان مسلمانان امری
مذموم و حسن
ظن که نقطه مقابل آن است امری نیکو و مورد تایید و تاکید است.
امام علی(علیه السلام) می فرمایند: "خوش گمانی از برترین سجایای اخلاقی و بهترین
عطایاست."
و نیز فرمودند:"برترین
پارسایی خوش گمانی است."
نیک گمانی، افزون بر این که یکی از عوامل زمینه ساز ارتباط سالم با افراد جامعه است، به نوبه خود دارای
ثمرات و ره‌اوردهایی است که در پی می‌آید:
نیت، جان
عمل است، از این روی، درستی و سلامتی
عمل در گرو
پاکی و
خلوص آن است و اگر نیت، نا خالص باشد عمل نیز به همان اندازه عیب‌ناک و
آفت زده خواهد شد، به همین دلیل، خلوص و پاکی نیت،
پالایش و پاکی عمل را در پی خواهد داشت. حسن نیت با چنین نتایجی نیکو، یکی از رهاوردهای حسن
ظن است، چنان که
امام علی(علیه السلام) می‌فرماید:"هرکس گمانش نیکو باشد، نیتش نیکوست."
امام علی(علیه السلام) در این زمینه می فرمایند:"هرکس نیک پندار باشد، آسان می‌گیرد."
رهایی از
گناه ساز و کارهایی دارد که هر یک به اندازه‌ای معین
انسان را از گناه میرهاند؛ حسن
ظن یکی از این راهکارهاست:"پندار نیک انسان را از گرفتاری
گناه می رهاند."
از آن جا که
بد گمانی به دوری از دیگران
، به ویژه مظنونان می‌انجامد، نقطه مقابل آن، که حسن
ظن است، ایجاد
ارتباط دیگران را در پی دارد. چنان که در برخی
روایات آمده است:
"هر کس پندار نیک را(در
ذهن و عمل) به کار نگیرد از هر کسی هراسناک میشود."
مفهوم مخالف این
حدیث آن است که هرکس دارای حسن
ظن باشد با دیگران، جز در مواردی استثنایی،
انس می‌گیرد.
یکی از عوامل سلامتی
دین،
گمان نیکوست، چنان که
امام علی(علیه السلام) می‌فرماید:
"
پندار نیک... سلامتی دین است.".
مقصود آن حضرت این است که حسن
ظن، سلامتی دین را در پی دارد. این
نگرش به دو شیوه
تبیین میشود: نخست آن که
بدگمانی به مردم از نگاه
شرع نکوهیده است. پس برای دین، زیان آور است. دوم کسی که به دیگران بدگمان است درباره مظنونانش، بدی کردن را روا می‌داند که این کار برای دین او زیان آور است. ولی اگر بدگمان نباشد،
کمال دین او را به دنبال می‌آورد.
امیرالمومنین علی(علیه السلام)، گمان نیک را باعث
آسایش و
آرامش دل می‌داند:
"نیک پنداری، مایه آسایش و آرامش دل است."
یکی از رهاوردهای حسن
ظن برای همه گروههای اجتماعی، گره گشایی از
زندگی آنان است. امام علی(علیه السلام) به
مالک اشتر می‌فرماید:
"و بدان که...
رفتار تو چنان باید، که نیک گمانی به مردم برایت فراهم آید، زیرا نیک گمانی،
رنجی دراز را از تو می زداید."
در سخنی از امام علی (علیه السلام) چنین آمده است: "چه بسیارند
مومنانی که
شکیبایی و نیک گمانی، آنان را به پیروزی رسانده است."
بر پایه این
سخن، دو راه برای
کامیابی هست:
شکیبایی و نیک گمانی، که البته مراد، نیک گمانی بجاست نه بی‌جا.
گرچه
اندوه‌ها، دل گرفتگی‌ها، ناکامی‌ها، شکست‌ها و مانند آن از ویژگی‌های زندگی دنیایی انسانهاست، راههایی نیز برای پیشگیری و کاهش آنها نیز هست که یکی از آنها حسن
ظن و نیک گمانی است، چنان که در سخن امام علی(علیه السلام) این گونه بیان شده است:"پندار نیک، اندوه را می‌کاهد."
حضرت علی(علیه السلام) فرمودند:"هر کس به مردم نیک گمان باشد،
محبت و
مهر آنان را به دست خواهد آورد."
آخرین ره‌اورد و دستاورد گمان و پندار نیک، بسیار
فرخنده است و آن دستیابی و بهره مندی از
بهشت جاودان الهی است که برای انسان‌های خداجو که دارای پندار نیک‌اند، فراهم آمده است؛ بهشتی که
آرزوی هر انسانی است.
امیرالمومنین(علیه السلام) در این زمینه فرمودند:
"هر کس گمانش نیکو باشد بر بهشت، دست می‌یابد."
خداوند،
ذاتی است که سرچشمه همه
خیرها و کمال هاست. وجودی است که
رحمتش ذاتی و
غضب و
انتقام‌اش نسبی و
مصلحتی است. خداوند
حکیم و
دانای علی الاطلاق است بنابراین
سوء ظن به
خدا نسبت دادن
جهل است به او.
رسول خدا(صلی الله و علیه و آله) فرمود: "
سوگند به خدایی که جز او شایسته
پرستش نیست، به هیچ
مومنی هرگز
خیر دنیا و
آخرت داده نشده جز به سبب خوش بینی به خدا، و امیدواریش به او."
و نیز فرمود:"به خدایی که جز او شایسته پرستش نیست، گمان هیچ بنده‌ای نسبت به خدا
نیکو نشود جز اینکه خدا همراه
گمان بنده مومن خود باشد(هرگونه به او گمان ببرد خدا با او رفتار کند) زیرا خدا
کریم است و همه خیرات به دست اوست، او
حیا می‌کند از اینکه بنده مومن‌اش به او گمان
نیک برد و او
خلاف گمان و
امید بنده رفتار کند. پس به خدا خوش بین باشید و بسویش
رغبت کنید."
خوش بینان، نظام
جهان را نظام احسن و همه
هستی را در جای خویش و نیکو می‌بینند و نظام
عالم خلقت را
عبث و بیهوده ندانسته و به آن حسن
ظن دارند و خوش بین هستند.
اگر در
جامعه اسلامی بلکه در جامعه انسانی برنامه‌ها و دستورات اسلامی که از جمله آنان حسن
ظن است، اجرا شود، بسیاری از نابسامانی ها،
شایعه سازی‌ها، قضاوتهای عجولانه و بی مورد،
اخبار مشکوک،
دروغ و... که همگی از گمان بد سرچشمه می‌گیرد، برچیده میشود. در غیر آن صورت که ذکر شد، جامعه در
هرج و مرج به سر خواهد برد و هیچ کس از گمان بد دیگران در امان نخواهد ماند و به یکدیگر
اطمینان نخواهد داشت.
آیات و
روایات بسیاری در این زمینه
ثبت و
ضبط گردیده است که از جمله آنها می توان به آیات زیر اشاره نمود:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا»؛ «ای مومنان از گمانهای بد بپرهیزید زیرا بعضی از گمانها
گناه است و در امور مردم
تجسس نکنید.»
«وَلاَ تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُولئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْؤُول»؛ «آنچه را که نمی‌دانی از او
پیروی نکن، چرا که
چشم و
گوش و دلها همه
مسوولند.»
«وَمَا یَتَّبِعُ أَکْثَرُهُمْ إِلاَّ ظَنًّا إَنَّ الظَّنَّ لاَ یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئًا إِنَّ اللّهَ عَلَیمٌ بِمَا یَفْعَلُونَ»؛«(
کفار) در
قضاوتهای خود تنها از
ظن و گمان پیروی می‌کنند در حالی که
ظن و گمان به هیچ وجه
انسان را به
حق و
حقیقت نمی‌رساند.»
طبیعی است که به دست آوردن هر چیزی در گرو شرایطی است و برای دستیابی به آن باید از راههای ویژه‌اش وارد شد. در اینجا بعضی از راههای دستیابی به حسن
ظن معرفی میشود:
خداوند را به خوبی پرستیدن، راهی برای به دست آوردن حسن
ظن است که انسان نیکو پرست را دارای
گمان و
پندار نیک می‌گرداند. شاید با تاثیر
حسن بندگی است که
امام علی(علیه السلام) می‌فرماید:" هر کس
عبادتش نیکو باشد
گمان و پندارش نیکو میشود."
در حوزه
اخلاق و
معاشرت، اصل اولی بر حسن
ظن است مگر آن که خلاف آن ثابت شود و راز این
استثناء آن است که نهاد جامعه و نهادهای اجتماعی بدون پایبندی و کاربرد این اصل،
استوار و پابرجا نمی‌باشند.
اگر
انسان بتواند از پیش داوری
پرهیز کند و منتظر بماند تا با گذر زمان به حقایق برسد، می‌تواند زمینه ایجاد حسن
ظن را در خود به وجود آورد و به مرور
زمان به آن دست یابد.
قرآن کریم می فرماید:«...وَهُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مَا کُنتُمْ...»؛ «هر کجا باشید او با شماست.»
«... فَأَیْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ...»؛ «پس به هر سو رو کنید، آنجا روی(به) خداست.»
«... وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ...»؛ «خدا از آنچه می کنید،
غافل نیست.»
اگر انسانها از
باورهای توحیدی و
ارزش‌های خدا محورانه آگاه باشند، در این صورت
هنجار شکنی و
بزهکاری به کمترین اندازه خود فرو می‌کاهد و انسان مزه شیرین حسن
ظن را از محصول آن می‌چشد.
امام علی(علیه السلام) می‌فرماید:"گمان و انگاره‌ات از گفتار و کردار برادر مومن‌ات، نیکوترین گونه آن باشد مگر آن که دریابی که وی از سر
علم و
آگاهی آن کار را انجام داده است."
نیکوکاری، نتایج و ثمراتی گوناگونی دارد. یکی از آنها پندار نیک است. بر این اساس، هر کس در
جامعه، تخم نیکوکاری و
احسان بپاشد، ثمره‌ای به نام پندار نیک دیگران به خودش را، برداشت خواهد کرد. امام علی(علیه السلام) در
عهدنامه مالک اشتر، خطاب به وی چنین نوشته است:
"بدان که هیچ چیزی بهتر از نیکوکاری
فرمانروا به شهروندان، حسن
ظن آنان را به او برنمی‌انگیزد.
حسن
ظن به
خدا در هر
زمان و هر حالت،
بويژه در حال
بیماری و
احتضارمستحب است.
برخی، حسن
ظنّ به
خدا در همه حالات، بويژه حال
احتضار را
واجب دانستهاند.
از
آداب دعا، حسن
ظنّ به
اجابت آن از سوی
خداوند است.
مستحب است حاضران، فرد محتضر و نيز
بیمار را به حسن
ظنّ به خدا
سفارش کنند.
در رواياتی به حسن
ظنّ به
مؤمنان با حمل افعال آنان بر
صحت، سفارش شده است.
پژوهشکده باقر العلوم.
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص۳۰۲.
