ولایت‌

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

سزاوارتر بودن برای سرپرستی مسلمانان را ولایت می گویند که در علم کلام بررسی می‏شود.که در مباحثی همچون مباحث امامت، غدیر خم؛ امام مطرح است.

---

‏ «ولایت»- به فتح و کسر واو- معانی متعدّدی دارد: دوستی، یاری، بر عهده گرفتن کاری و فرماندهی از جمله آنهاست. قدر مشترک همه این معانی «سزاوارتر بودن به چیزی» است.
در اصطلاح عام به معنای آن است که کسی از روی مهربانی به نیازمندانی که بدو وابسته‏اند، با گفتار یا کردار کمک کند و برای کمک کردن به آنان باید اختیار آنان را در دست گیرد و آنان سخن او را بی چون و چرا بپذیرند.
ولایت بر سه گونه است:
شخصی، جزئی و کلّی. هر یک از این سه گونه به ولایت تکوینی و تشریعی تقسیم می‏شوند.
ولایت عبارت است از سرپرستی و سلطه و گاه به معنای دوستیِ آمیخته با سلطه نیز به کار می‏رود.و اگر با قرینه امر و نهی همراه شود، به معنای سرپرستی خواهد بود.

۱.۱ - معنای ولی

شخص «ولی» کسی است که امور را تدبیر می‏کند، «ولی دم» آن است که قصاص را طلب می‏کند، «ولی امر رعیت» شخص سلطان است و جانشین شخص حاکم را «ولی عهد» گویند.

---

ممکن الوجود در هستی خویش نیازمند واجب الوجود است. این نیازمندیِ مطلق، با خود، حاکمیت و محکومیّت مطلق می‏آورد. از این رو، ولایت تنها از آنِ واجب الوجود است که خدای متعال است.
درک این حقیقت، آدمی را در ولایت او قرار می‏دهد.و از او موجودی الهی می‏سازد.و آن کس که ولایت خدا را نپذیرد، ولایت شیطان را پذیرفته و به خود ستم کرده است.
نشانه قبول ولایت خداوند، پایبندی به احکام الهی و دل نبستن به قوانین غیر الهی است.
حاکمیّت بر فرد و جامعه منحصر به خدا است. ولایت، حق خدا است؛ ولی او این ولایت را به کس یا گروهی خاص می‏دهد و حکومت جعل می‏کند. بنابراین، جعل حکومت، به نصب و تعیین خداوند است.و مشروعیت از گذر قرارداد اجتماعی پدید نمی‏آید. با این حال، حاکمیّت خداوند با آزادی انسان ناسازگار نیست. انسان در پذیرفتن ولایت خداوند، مختار است و راه گمراهی بر او باز است.

۲.۱ - ولایت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله)

شکّی نیست که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) افزون بر آنکه منصب رسالت را بر عهده داشت و وحی الهی را معصومانه ابلاغ می‏کرد. و مرجعیت دینی و تبیین معصومانه وحی نیز با او بود. ، دارای ولایت و سرپرستی نیز بود. آن حضرت به سرپرستی مؤمنان از خود آنان سزاوارتر بود.
از لوازم این ولایت آن است که بر مردم واجب است به امارت و قضاوت پیامبر (صلی الله علیه و آله) تن دهند و به عنوان مرجع نهایی حلّ اختلاف‏ها بدو رجوع کنند. و مؤمنان را نمی‏شاید که حتی در نهان به قضاوت آن حضرت، رضا ندهند.
به اقتضای ولایتی که نص قرآن به گونه رسمی به پیامبر (صلی الله علیه و آله) می‏دهد، آن حضرت حکومت بنیان نهاد؛زیرا حکومت و تشکیل دستگاه اداره جامعه جزئی از ولایت است. فعّالیّت‏های پیامبر (صلی الله علیه و آله) در مدینه- مانند نصب والیان و زمامداران و قضات- از همین باب بود و بر وجود حکومتی که پیامبر در رأس آن جای داشت، گواهی می‏دهد.
تشکیل حکومت سیاسی- که پیامبر (صلی الله علیه و آله) بدان دست زد- تنها ضرورتی اجتماعی نبود و نیز تنها اجابت درخواست مردم نبود؛ بلکه برخاسته از دیانت اسلام بود و ادای وظایفی چون بسیج مردم برای جهادبا کفار و منافقان، داوری میان مردم با حکم خداو بنیان نهادن نظام اخذ مالیات آن را ایجاب می‏کرد. بدین روی است که هر کس گمان بَرَد دین از سیاست جدا است، دین را نشناخته است.

۲.۲ - ولایت امامان

سیره مسلمانان پس از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله)، استمرار ولایت ایشان بود.
از آنجا که صاحب منصب امامت کبری از علم لدنی نصیب برده، از خطا و اشتباه مصون است و توان آن دارد که جامعه را به گونه احسن اداره کند، در حضور او نوبت به دیگران نمی‏رسد.
از این روی، بزرگان مهاجران و انصار بر آن رفتند که خلیفه پیامبر (صلی الله علیه و آله)، علی (علیه السلام) است؛ زیرا از همه برتر بود و همه فضایل و کمالات در او گرد آمده بود. در ایمان، سرآمد همه و در دانش و آگاهی به احکام از همه برتر و از دیگران به پیامبر (صلی الله علیه و آله) نزدیک‏تر بود.
این ولایت نیز بر نصب و نصّ الهی پایه داشت؛ زیرا خداوند اطاعت از اولوالامر را در طول ولایت خویش و پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نهاده است.
آیات الهی و سنت نبوی در این موضوع آشکارا از ضرورت نصب و نصّ الهی سخن گفته‏اند و از نظر عقلی نمی‏توان اطاعت مطلق از مدّعیان ولایت را بی نصب و نص پذیرفت.
با وجود نصب الهی‏ - که ولایت حقیقی از آنِ او است- دیگر نوبت به غیر آن نمی‏رسد و بدین روی، جز انتخاب و انتصاب الهی، دیگر انتخاب‏ها و انتصاب‏ها مشروعیت ندارند و غصب حق الهی به شمار می‏آیند؛ حقّی که به امامان معصوم (علیه السلام) واگذار شده است.

۲.۲.۱ - ولایت تشریعی امامان

امام از منظر قرآن دارای ویژگی‏هایی است که جایگاهی خاص بدو می‏بخشند.
این جایگاه ویژه، از آن کسانی است که در معرفت آیات الهی به یقین دست یافته‏اند و وظیفه خویش را در برابر خداوند به گونه برتر ادا می‏کنند.
امامان از ویژگی عصمت برخوردارند. و جهل به ساحت وجود آنان راه ندارد.و باطن آنان، منزلگاه الهام‌های غیبی است.
این ویژگی‏ها، ولایتی با خود می‏آورد که آن را «ولایت تشریعی» می‏گویند؛ بدین معنا که نظر، گفتار و کردار امامان حجت است و نمی‏توان از آنان در تبیین احکام الهی دلیل و برهان بازخواست و مرجعیت دینی از آنِ ایشان است.
امامان (علیهم السلام) از طریقی رمزی و غیبی که همانند وحی بر ما پوشیده است، علوم را از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) برگرفته‏اند و برای مردم بازمی‏گویند.
و بدین روی، پاسدار و نگاهبان راستین دین و شریعت الهی، آنان‏اند. چنانچه نگاهبان دین از ویژگی عصمت بی‏نصیب باشد، دین خدا از تغییر و تبدیل ایمنی نمی‏یابد.
دانش و راز پیامبر (صلی الله علیه و آله) به امامان رسیده است و هر کس به آنان پناه برد، به حق راه برده است. آنان خزانه‏دار دانش پیامبرند و احکام شریعت او را بیان می‏کنند. حقیقت قرآن و سنّت، نزد آنان است. هیچ کس از مسلمانان را نمی‏توان با آنان به قیاس نهاد. امامان (علیهم السلام) پایه دین و ستون یقین‌اند.

۲.۲.۲ - ولایت تکوینی امامان

اگر آدمی از معرفت راستین و یقینی و شهودی بهره بَرَد، ولایت حقیقی پیدا می‏کند؛ بدین معنا که می‏تواند در جهان تصرّف کند و با نیروی روحی و معنوی، کرامات و افعال خارق‏العاده از خویش بروز دهد.
در قرآن کریم نیز از کسی یاد شده است که توانست تخت ملکه سبا را در یک چشم برهم زدن‏ پیش سلیمان (علیه السلام) حاضر کند و او از گذر بهره‏ای که از «علم الکتاب» داشت، بدین کار توفیق یافت؛
ولی امامان (علیهم السلام) از همه علم الکتاب بهره‏مندند. به همین دلیل، امام (علیه السلام) می‏تواند به اذن خدا در حوادث جهان دست بَرَد و آن گونه که می‏خواهد، در آن تصرّف کند.
امامان (علیه السلام) از گذر ویژگی‏هایی که نصیب برده‏اند، چنان سلطه‏ای بر جهان و کائنات دارند که بدون وجود آنان، جهان از هم می‏پاشد.
همان سان که امامان (علیه السلام) بر عالم کائنات سلطه و اشراف دارند، بر آدمیان نیز نظارت و چیرگی دارند.
از این رو است که مؤمنان بدانان توسل می‏جویند و با برقرار ساختن ارتباط معنوی با آن بزرگان، هدایت و سعادت می‏طلبند.
مقام ولایتی باطنی امامان- که همان منصب خلافت کبری است و واسطه میان خداوند و آفریدگان است- «ولایت تکوینی» خوانده می‏شود.

---

ولایت، از مهم‏ترین ارکان دین اسلام است. پایبندی به آن بنیان مسلمانی است و هیچ واجبی همچون آن بر عهده آدمی سنگینی نمی‏کند.
اگر کسی، شبانگاهان نماز بگزارد و روزها روزه بدارد و اموال خویش را به راه خدا انفاق کند و همه سال، حج بگزارد و به ولایت ولیِّ امر تن ندهد، هیچ عملی از او پذیرفته نیست و در زمره مؤمنان درنمی‏آید.
خداوند اطاعت از ولیّ امر را به اطاعت از پیامبر گره زده است و اطاعت از پیامبر را به اطاعت از خود پیوند زده است. هر کس از فرمانبرداری والیان امر و پیشوایان منصوب الهی سرپیچد، در حقیقت از فرمانبری خدا و رسول سرپیچیده است.
اگر آدمی ولایت اهل بیت (علیهم السلام) را برنتابد و به همان حال بمیرد، خداوند هیچ عملی را از او نمی‏پذیرد.
انکار ولایت گناهی است نابخشودنی که همه اعمال خیر آدمی را می‏سوزاند.ولایت، واپسین فریضه‌ای بود که حکم آن در غدیر خم بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شد.

---

ولایتِ غیر معصوم نیز در پاره‏ای موارد بنابر شریعت اسلام ثابت است؛ مانند ولایت پدر یا مادر بر فرزند. ولایت حاکم عادل نیز جایز است و در برخی موردها
همانند تمکّن به امر به معروف و نهی از منکر واجب می‏گردد؛
امّا قبول ولایت حاکم جائر، حرام است و از گناهان کبیره به شمار می‏آید؛ زیرا آدمی را در زمره اعوان ظالم و یاران باطل درمی‏آورد مگر مصلحتی- مانند مصلحت مؤمنان و سامان دادن به امور مسلمانان- در میان آید. از این باب است ماجرای حضرت یوسف (علیه السلام) و علی بن یقطین. نیز قبول چنین ولایتی با اجبار و اکراه از باب تقیّه یا حدیث رفع روا است.

---