انتفاع

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

بهره بردن از منافع چیزی را انتفاع می‌گویند و احکام انتفاع در بسیاری از بابها، مانند طهارت، صلات، حج، تجارت، ضمان، عاریه، اجاره، وقف، وصیت، اطعمه و اشربه و احیاء موات آمده است.

---

انتفاع به لحاظ متعلّق انتفاع و شخصی که بهره می‏برد، به احکام پنج گانه تکلیفی تقسیم می‏شود که در ذیل به این موارد پرداخته می‌شود.

۱.۱ - انتفاع واجب

اگر حفظ جان بر انتفاع از خوردنی و آشامیدنی وابسته باشد، انتفاع (خوردن و آشامیدن) واجب است؛هرچند خوردنی یا آشامیدنی، حرام باشد.

۱.۲ - انتفاع حرام

حرمت انتفاع از چیزی یا به لحاظ حرام بودن عین آن است، مانند مردار، خون، گوشت خوک و دیگر اعیان نجس و متنجس، حیوانات و پرندگان حرام گوشت و آلات حرام، همچون آلات لهو و قمار یا به لحاظ وجود صفتی در شخصِ بهره‌بردار، مانند انتفاع محرم از حیوان شکار شده ـ که بر او حرام است.ـ و یا به لحاظ تصرف نامشروع در ملک دیگری،مانند انتفاع از اموال غصبی و دزدی.

۱.۳ - انتفاع مستحب

انتفاع از طعامی که از سوی مؤمنی بدان دعوت شده مستحب است؛ زیرا مصداق اجابت مؤمن است.انتفاع از گوشت قربانی مستحب است.

۱.۴ - انتفاع مکروه

انتفاع از خوردنی و آشامیدنی پس از سیری و نیز تا سیری کامل کراهت دارد.

۱.۵ - انتفاع مباح

انتفاع از مباحات جایز است، مانند بهره بردن از خوردنیها و آشامیدنیهای مباح، منافع عمومی ـ همچون خیابانها، هوا و نور خورشید ـ و اموال دیگری با اذن وی.

---

از اسباب جواز انتفاع، اباحه انتفاع و عقد است که به این موارد اشاره می‌شود.

۲.۱ - اباحه انتفاع

انتفاع از آنچه شارع یا مالک بهره‌برداری از آن را مجاز دانسته، جایز است.

۲.۲ - عقد در انتفاع

مهم‏ترین سبب انتفاع، عقد است که وسیله مبادله اموال و منافع مردم با رضایت دو طرف عقد می‏باشد. در این میان، برخی عقود به طور مستقیم به منفعت عین و بهره بردن از آن تعلّق می‏گیرند، مانند اجاره، عاریه، وصیت به منفعت و وقف بر اولاد؛ چنان‏که صحّت برخی عقود، مقیّد به امکان انتفاع می‏باشد، مانند مزارعه که از شرایط صحّت آن، امکان انتفاع از زمین است.

---

بهره بردن از چیزی، گاهی با از بین رفتن آن همراه است، مانند بهره بردن از خوردنی و نوشیدنی در مهمانی‌ها، و گاهی با باقی ماندن آن، مانند بهره بردن از عین عاریه‏ای یا اجاره‏ای یا وقفی که از شرایط صحّت آنها، امکان انتفاع از عین با بقای آن است وگرنه، عاریه،اجاره،و وقفآن صحیح نیست.

---

انتفاع از اشیاء حدودی دارد که بهره‌بردار باید آنها را رعایت کند. در مواردی نیز تجاوز از آنها ضمان‌آور است، مانند تجاوز از حدود و شرایط مشخص شده برای بهره‌برداری از مال اجاره‏ای و عاریه‏ای که موجب ضمان است.

---

انتفاع از اماکن عمومی، به گونه‏ای که به دیگران ضرر برساند و مانع انتفاع آنان شود، جایز نیست، مانند نشستن در راههای عمومی برای تجارت، استراحت و قرار دادن سایه‏بان؛ به گونه‏ای که سبب تنگی محلّ رفت و آمد دیگران شود.

---

به قول بیشتر فقیهان، انتفاع از مال حرام در حال اضطرار بیش از اندازه رفع اضطرار، جایز نیست و به اتّفاق آنان، بیش از اندازه سیری حرام است.

---

رعایت حدود اذن مالک در انتفاع از مال وی واجب است. از این رو، اگر مالک در مهمانی خود، خوردنی و نوشیدنی را فقط برای دعوت شدگان مباح کند و دعوت شدگان از ناخرسندی او برای اطعام دیگران آگاه باشند، نمی‏توانند دیگران را به آن مهمانی ببرند، مگر در صورتی که شواهد حال دلالت بر رضایت میزبان داشته باشد.

---

در مواردی که انتفاع به قید یا شرطی ـ هر چند بر حسب متفاهم عرف ـ مقیّد نباشد، بهره بردن، تنها به اندازه متعارف جایز است، مانند انتفاع رهگذر از میوه باغیا انتفاع شخص از خوردنی و نوشیدنیهای منزل کسانی همچون فرزند، پدر، مادر، خواهر و برادر که در آیه ۶۱ سوره نور استثنا شده‏اند.

---

بهره‌برداری مباح از مال دیگری به نحو مشروع و صحیح، ضمان‌آور نیست، مانند اینکه مال عاریه‏اییا اجاره‏ای
بدون افراط و تفریط از بین برود. در این صورت، شخص بهره‌بردار ضامن نیست و در غیر این صورت ضامن است.

---

حقّ انتفاع از مال دیگری با اسباب فسخ، پایان یافتن مدت، زوال صفت و خروج عین از قابلیت انتفاع پایان می‏یابد.

۱۰.۱ - فسخ در انتفاع

درصورت فسخ عقد عاریه یا اجاره و یا وصیت به منفعت، جواز انتفاع نیز پایان می‏یابد.

۱۰.۲ - پایان مدّت

اگر انتفاع از مال دیگری به وقتی معیّن محدود باشد، با سر رسیدن آن، جواز انتفاع نیز پایان می‏پذیرد.

۱۰.۳ - زوال صفت

اگر مباح بودن انتفاع به صفتی در بهره‌بردار مقیّد باشد، با زوال آن صفت، اباحه انتفاع نیز پایان می‏یابد، همچون مضطرّ که در حال اضطرار، محرّمات بر او حلال می‏گردد و با زوال صفت اضطرار، حلّیت برداشته می‏شود.

۱۰.۴ - خروج عین از قابلیّت انتفاع

هر گاه عین انتفاعی از قابلیّت انتفاع خارج شود، موضوع انتفاع از بین می‏رود، مانند خانه اجاره‏ای که بر اثر زلزله ویران شود. در این صورت اجاره باطل می‏شود.

---