حسن بن‌ محبوب

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

حسن بن محبوب، راوی و فقیه برجسته امامی و از اصحاب امام کاظم، امام رضا و امام جواد علیهم‌السلام می باشد.

---

نامش حسن پدرش محبوب و جدش وهب نام داشته و کنیه اش ابو علی و لقب وی سرّاد یا زرّاد است.

۱.۱ - کوفی یا بجلی بودن ابن‌محبوب

خاندان وی چندین نسل مقیم کوفه و دارای پیوند وَلاء (وابستگی حمایتی) با قبیله بجیله کوفه بودند و به همین سبب او را کوفی بجلی یا مولای بجیله نیز خوانده‌اند.
کشّی از نوه او، جعفر بن محمد بن حسن، نقل کرده که جدّ سوم حسن، وَهْب، که اهل سِند و برده رسمی جریر بن عبداللّه بجلی بود، از امیر مؤمنان علی بن ابیطالب علیه‌السلام درخواست کرد وی را از جریر بخرد. جریر که میدید با فروش وَهْب او را کاملا از دست می دهد، آزادش کرد تا به این ترتیب میان خود و قبیله‌اش بجیله با وهب و دودمانش، وابستگی (ولای عتق) برقرار شود. وهب نیز از آن پس به خدمت امیرمؤمنان درآمد.

۱.۲ - کنیه و خاستگاه لقب ابن‌محبوب

کنیه حسن‌بن محبوب، ابوعلی و لقبش سرّاد یا زرّاد به معنای زره‌ساز است که یادگار پیشه جدّ اعلایش، وهب، است.
وقتی به امام رضا علیه‌السلام گفته شد حسن‌بن محبوب زرّاد از جانب آن حضرت نامه‌ای آورده است، حضرت وی را تأیید، و توصیه کرد به وی سرّاد بگویند، چنان‌که خدای تعالی در قرآن زره سازی را به سَرْد تعبیر کرده است.

۱.۳ - سال تولد حسن بن محبوب

تولد او ــ بنابر اینکه به هنگام وفات، ۷۵ یا ۹۵ ساله بوده باشد ــ سال ۱۲۹ یا ۱۴۹ بوده است که در ادامه مطلب بدان خواهیم پرداخت.

---

به نظر می رسد با توجه به روایات او از کسانی همچون ابوحمزه ثمالی، در نوجوانی به فراگیری حدیث پرداخته است.
شاید تشویق پدرش، محبوب، نیز در تعلّم حدیث مؤثر بوده، چنان‌که کشّی از راویان شیعه شنیده است که محبوب بابت هر حدیثی که پسرش از علی بن رئاب می نوشت، یک درهم به او جایزه می داد.
سالها بعد، او و سه راوی بزرگ دیگر ارکان چهارگانه شیعه در فقه و حدیث بودند.

---

وی در حدیث، از معتمدترین راویان شیعه است و همه رجالیان و محدّثان متقدم و متأخر در وثاقتش متفق‌اند.
نام او در طبقه اصحاب امام کاظم ، اصحاب امام رضا و اصحاب امام جواد علیهم‌السلام آمده است.
کشّی وی را یکی از شش فقیه از اصحاب امام کاظم و امام رضا علیهماالسلام می شمارد که به گفته او، طایفه شیعه بر صحت روایات و علم و فقاهتشان و دو گروه شش نفری دیگر اجماع دارند.
البته برخی به جای حسن‌بن محبوب، حسن بن علی بن فضال و فضالة بن ایوب اَزْدی یا عثمان بن عیسی رواسی را در این دسته جای داده‌اند (اصحاب اجماع).

---

به نوشته مامقانی و برخی از فقها، از جمله شهید ثانی و محقق سبزواری، بر آن بوده‌اند که وی همانند محمد بن ابی عمیر جز از راویان ثقه، ارسال حدیث و حذف واسطه نمی کند، و این بالاترین درجه اعتماد به راوی است.
نام او در طریق قریب به سه هزار حدیث از کتب اربعه شیعه دیده می شود.
این روایات، به ترتیب فراوانی، درباره اصول عقاید اسلامی و معارف شیعی (توحید، نبوت و انبیاء، امامت، آخرت و...)، اخلاق و آداب زندگی (مکارم اخلاق، آداب معاشرت و مسکن و غذا خوردن و...)، احکام عبادات (نماز، حج، روزه و...)، احکام معاملات (بیع، رهن، عتق و...) و موضوعات متنوع دیگرند.
مقایسه این موضوعات با عناوین کتابهای او نشان میدهد که همه یا دست کم بیش‌تر این احادیث، از کتابهای او نقل شده‌اند.

---

طبق بررسی محقق خویی ، او علاوه بر چند حدیث که بی واسطه از امام کاظم و امام رضا علیهماالسلام روایت کرده، از ۱۸۸ راوی حدیث شنیده است که شصت تن از آنان از اصحاب امام صادق علیه‌السلام بوده‌اند.
بیشترین روایات او، از علی بن رئاب، ابو ایوب ابراهیم بن زیاد خزّاز و عبد الله بن سنان (هر سه از اصحاب امام صادق علیه‌السلام) و هشام بن سالم و علاء بن رزین (از اصحاب امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام) بوده است.
وی همچنین از هشت تن از اصحاب اجماع روایت کرده است.

---

۶.۱ - شبهه کشّی در مورد حسن‌بن محبوب

شبهه معاصر نبودن حسن‌بن محبوب با یکی از مشایخ حدیثی او، سبب شده است روایات او از آن شخص محل تأمل قرار گیرد.
کشّی از نصر بن صباح نقل کرده است که اصحاب ما به روایت ابن‌محبوب از ابن ابی حمزه، بد بین بودند که ظاهراً منظورش علی بن ابی حمزه بطائنی است مازندرانی حائری روایت حسن از ابن ابی حمزه بطائنی را، که واقفی و معاند امام رضا بوده، مردود شمرده است.

۶.۲ - احتمالات موجود در شبهه کشّی

محققان رجالی معاصر در نقل کشّی احتمال اشتباه داده و با توجه به برخی شواهد، آن شخص را ابوحمزه ثُمالی دانسته‌اند .
نجاشی درباره احمد بن محمد بن عیسی اشعری نوشته است که او از ابن‌محبوب روایت نمی کرد، چون اصحاب ما به ابن‌محبوب درباره روایت او از ابو حمزه ثمالی بدگمان بودند، اما بعداً توبه کرد و از حرفش برگشت.
هر چند شوشتری بر آن است که ممکن است تصحیفی در سن حسن‌بن محبوب رخ داده باشد که در این صورت ابن‌محبوب از اتهام فوق مبراست.
در این میان، مدرسی طباطبائی احتمال داده است که او کتابهای ابوحمزه را با واسطه یا به روش وجاده نقل کرده باشد.

۶.۳ - مشابه اشکال کشّی در روایات ابن‌محبوب

مشابه همین اشکال درباره روایات ابن‌محبوب از رجال هم طبقه ابوحمزه ثمالی و روایت بی واسطه او از امام صادق علیه‌السلام نیز صادق است .
هر چند محقق خویی در مورد اخیر معتقد است که این روایات با واسطه ابوولّاد نقل شده است.

---

تعداد کسانی که از حسن‌بن محبوب روایت کرده‌اند فراوان است.
بیشترین احادیث او را، به ترتیب، این اشخاص روایت کرده‌اند: احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی، سهل بن زیاد آدمی، ابراهیم بن هاشم قمی، عبد العظیم حسنی، احمد بن محمد بن خالد برقی و فضل بن شاذان نیشابوری.

---

در میان روایات او، توجه فراوان به فقه و نقل روایاتِ راجع به امامت، به ویژه امامت امام رضا علیه‌السلام ، جالب توجه است.
همچنین توجه به معیار های نقد حدیث و مستندات روایی احکام و پیش گامی او در پرداختن به رجال حدیث با تألیف المشیخة ، در خور دقت است.

---

عمده روایات او ــ که در موضوعات فقهی (به ‌ویژه مباحث حدود، دیات و قصاص، نکاح و طلاق، نماز و حج) و رفع تعارض میان مستندات حدیثی احکام است ــ از احاطه او به دانش و مسائل فقه حکایت دارد.
فقیه نامدار شیعه، محقق حلّی، آنجا که در فقه استدلالی و مقارَن، از میان اقوال فقهای امامیه به سخن چند تن بسنده کرده، نام پنج فقیه و پیشتر از همه نام حسن‌بن محبوب را برده و آنان را مشهور به فضل و معروف به تقدم در (نقد) اخبار و صحت انتخاب و جودت حکم و نظر معرفی کرده است.

---

حسن‌بن محبوب را از مؤلفان بزرگ مصنفات روایی شمرده‌اند.
شیخ طوسی در فهرست ، وی را دارای کتابهای بسیار دانسته و از این کتابهای او نام برده است: المشیخة، الحدود، الدیات، الفرائض ، النکاح، الطلاق، النوادر، العتق، و المراح.
ابن ندیم برخی از این آثار را نام برده و التفسیر را نیز بدانها افزوده و ابن شهرآشوب ، علاوه براینها، از معرفة رواة الأخبار یاد کرده است.

۱۰.۱ - برخود نجاشی با تالیفات ابن‌محبوب

شگفت اینکه فهرست نویس و رجالی متبحر، نجاشی، با آن‌که نام حسن‌بن محبوب را چندین‌بار در ذیل نام مصنفان دیگر آورده و حتی برخی از آثار او را در آنجاها نام برده ، نام وی را مستقلاً نیاورده است.
شوشتری ، با توجه به قرائن، احتمال داده است که نجاشی نام وی را آورده، اما از نسخه موجود افتاده است.

۱۰.۲ - معروف ترین کتاب ابن‌محبوب

معروف ترین کتاب ابن‌محبوب، «المشیخة» است که در زمان حضور امامان در اصول شیعه، مشهورتر از کتاب مُزنی (متوفی ۲۴۶، مؤلف المختصر و از نامورترین فقیهان شافعی) و امثال آن دانسته شده است.
این کتاب، که شرح مشایخ حدیثی و روایات آنان بوده است، از قدیم ترین آثار در علم فقه و رجال در میان شیعه محسوب می شود.
المشیخة را داود بن کوره قمی، از مشایخ حدیثی کلینی، طبق موضوعات فقهی تبویب کرده و احمد بن حسین بن عبد الملک، از راویان معتمد، آن را براساس نام راویان، تنظیم نموده است.
همچنین شهید ثانی منتخبی از آن را در قالب حدود هزار حدیث فراهم آورده که گویای گستردگی و اهمیت کتاب است.
اما نه تنها کتاب مذکور بلکه هیچ یک از کتابهای حسن‌بن محبوب در دست نیستند.
با توجه به طریق شیخ طوسی به کتاب المشیخة و نیز نقل او از آن در کتابهای حدیثی خویش ، احتمالاً کتاب مذکور تا قرن پنجم موجود بوده و از طریق او به قطب راوندی رسیده است.
ابن ادریس حلّی در کتاب السرائر، بخش مستطرفات ، گزیده‌ای از المشیخة را آورده است.
منتخب شهید ثانی از آن ، شاهدی بر وجود این کتاب تا قرن دهم است.

۱۰.۳ - نحوه جبران فقدان کتب ابن‌محبوب

با توجه به این که هیچ یک از کتابهای حسن‌بن محبوب در دست نیستند، اما به هر حال، اگر محتوای کتابهای او را مرویاتش بدانیم ــ که اغلب در کتابهای چهارگانه حدیثی شیعه و جز آن آمده‌اندــ می توان آثار از دست رفته را تا حدی بازسازی کرد.
بررسی تفاوت معنادار حجم روایات او در کتابهای حدیثی با موضوعاتی که متحد با عناوین کتابهای اوست، به‌ویژه حدود و نکاح و طلاق، این امر را موجه می سازد.

---

حسن‌بن محبوب، علاوه بر تألیف، نقش عمده‌ای در انتقال آثار حدیثی گذشتگان خویش نیز داشته است، چنان‌که شیخ طوسی در فهرست و نجاشی نام او را در طریق روایت بیش از چهل اصل و کتاب ذکر کرده‌اند.
بیش‌تر موارد مذکور برگرفته از فهرست ابن بطّه قمی است و او نیز غالباٌ به واسطه احمد بن محمد بن عیسی اشعری از ابن ‌محبوب روایت کرده است.

---

حسن‌بن محبوب در اواخر سال ۲۲۴، در ۷۵ سالگی، و به احتمال بیش‌تر در ۹۵ سالگی، وفات یافت؛ زیرا گرچه کشّی عمر او را به هنگام وفات «خمس و سبعین» دانسته است، اما به دلیل روایات وی از درگذشتگانِ پیش از سال ۱۴۹، احتمال بسیار دارد که تصحیفی رخ داده و عبارتِ صحیح، «خمس و تسعین» باشد .
کسانی که وی را در میان سالی دیده‌اند، او را بسیار خونگرم، با قدی متوسط و صورتی سبزه که فقط بر چانه‌اش ریش داشت و از پای راست می لنگید، وصف کرده‌اند.
از نسل او، دو پسر به نامهای محمد و هارون ــ هر دو از اصحاب امام جواد علیه‌السلام ــ و از نوه او جعفربن محمد در میان راویان حدیث یاد شده است.

منابع :
(۱) محمد محسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) ابن‌ادریس حلّی، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱.
(۳) ابن‌بابویه، کتاب الخصال، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ ش.
(۴) ابن‌بابویه، کتاب مَن لایَحضُرُه الفقیه، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
(۵) ابن‌داوود حلّی، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم.
(۶) ابن‌شهر آشوب، کتاب معالم‌العلماء، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۵۳.
(۷) لسان العرب، ابن‌منظور.
(۸) ابن‌ندیم، کتاب الفهرست، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش.
(۹) الاختصاص، (منسوب به) محمدبن محمد مفید، چاپ علی اکبر غفاری، قم: جامعه یین حوزه علمیه قم.
(۱۰) محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۱۱) محمدمهدی بن مرتضی بحرالعلوم، رجال السید بحرالعلوم، المعروف بالفوائد الرجالیة، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۲) احمد بن محمد برقی، رجال البرقی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (تهران) ۱۴۱۹.
(۱۳) محمدبن حسن حرّ عاملی، امل الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.
(۱۴) محمدبن حسن حرّ عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم ۱۴۰۹ـ۱۴۱۲.
(۱۵) ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
(۱۶) قاموس الرجال، شوشتری.
(۱۷) فضل‌بن حسن طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، قم ۱۴۱۷.
(۱۸) محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۵ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۹) محمدبن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۲۰) محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱، چاپ افست قم.
(۲۱) محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
(۲۲) محمدبن حسن طوسی، کتاب الغیبة، چاپ عباداللّه طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
(۲۳) حسن‌بن یوسف علامه حلّی، رجال العلامة الحلّی، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۱/۱۹۶۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲.
(۲۴) عبدالهادی فضلی، اصول علم الرجال، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۲۵) عبدالهادی فضلی، دروس فی فقه الامامیة، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
(۲۶) سعیدبن هبةاللّه قطب‌راوندی، الخرائج و الجرائح، قم ۱۴۰۹.
(۲۷) عنایةاللّه قهپائی، مجمع الرجال، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۸۴ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
(۲۸) محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفةالرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
(۲۹) محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۱.
(۳۰) ابوالقاسم گرجی، تاریخ فقه و فقها، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۳۱) محمدبن اسماعیل مازندرانی حائری، منتهی المقال فی احوال‌الرجال، قم ۱۴۱۶.
(۳۲) عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ محیی الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳.
(۳۳) محمدباقربن محمد تقی مجلسی، الوجیزة فی الرجال، چاپ محمدکاظم رحمان ستایش، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۳۴) جعفربن حسن محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، ج ۱، قم ۱۳۶۴ ش.
(۳۵) احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
(۳۶) Hossein Modarressi Tabataba'i, Tradition and survival: a bibliographical survey of early Shiite literature, vol۱, Oxford ۲۰۰۳. (حسین مدرسی طباطبایی، سنت و بقا: بررسی کتابشناختی ادبیات اولیه شیعه، vol۱، آکسفورد ۲۰۰۳.)

---