• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابراهیم ‌

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


ابراهیم خلیل از پیامبران اولوالعزم، دارای شریعت و کتاب آسمانی به نام « صحف »، مورد احترام همه پیروان توحیدی می‌باشد.

فهرست مندرجات

۱ - معنای لغوی ابراهیم
۲ - پدر حضرت ابراهیم
۳ - نام مادر ابراهیم
۴ - نبودن آزر پدر واقعی حضرت ابراهیم
۵ - ادله اثبات بودن تاروخ پدر ابراهیم
۶ - تولد حضرت ابراهیم
۷ - کودکی حضرت ابراهیم
۸ - هجرت حضرت ابراهیم
۹ - تولد اسماعیل
۱۰ - وفات حضرت ابراهیم
۱۱ - شریعت ابراهیم
۱۲ - حضرت ابراهیم و امامت
۱۳ - نام کتاب حضرت ابراهیم
۱۴ - صحف ابراهیم نزد امامان
۱۵ - معجزات حضرت ابراهیم در قرآن
۱۶ - مناظرات حضرت ابراهیم
       ۱۶.۱ - مناظره با «آزر
       ۱۶.۲ - مناظره با بت پرستان
       ۱۶.۳ - مناظره با ستاره پرستان
       ۱۶.۴ - مناظره با نمرود
۱۷ - امتحانات حضرت ابراهیم
۱۸ - منابع
۱۹ - پانویس
۲۰ - منابع


واژه اَبرام یا ابراهیم عبری است که بعداً به ابرام موسوم شد به معنای پدر جماعت بسیار
[۱] مستر هاکس، انتشارات اساطیر، ۱۳۷۷.
در متون اسلامی تنها به ابراهیم تعبیر شده و یکی از سوره‌های قرآن به نام اوست.


پدر ابراهیم تاروخ نام دارد، که با نُه واسطه به حضرت نوح (علیه‌السلام) می رسد.
[۲] تاریخنامه طبری، طبری، ج۱، ص۱، محمد بن جریر، تهران، نشر نو، ۱۳۶.



نام مادر ابراهیم « نونا » است که از نوادگان سام می‌باشد.
[۳] المنتظم، ابن جوزی، ج۱، ص۲۵۸، عبد الرحمن، بیروت دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
بعضی گفته‌اند که نام وی «امیله» است.
[۴] البدایة والنهایة، ابن کثیر، ج۱، ص۱۴۰، بیروت، درر ابن حزم، بی تا.



برخی با توجه به ظاهر آیات، « آزر » بت پرست را پدر واقعی ابراهیم دانسته‌اند.
[۵] تفسیر کبیر، رازی، ج۷، ص۴۲، فخرالدین، قاهره۱۳۵۷ق.
در حالی که برخی دیگر معتقدند پدر ابراهیم «تاروخ» است. و نسب شناسان بر این مطلب اجماع دارند.
[۶] مجمع البحرین، طریحی، ج۱، ص۶۹، فخر الدین، ۱۴۰۸.



آنان برای اثبات این ادعا به دلایل ذیل استناد کرده‌اند:
۱. در برخی از روایات
[۷] بحار الانوار، مجلسی، محمد باقر، ج۱۲، ص۴۲، داراحیاء التراث العربی، بیروت ـ لبنان، ۱۴۰۳.
و عهد قدیم
[۸] تورات، پیدایش ۱۰/۳۵، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۰.
نام پدر ابراهیم تاروخ است، نه آزر.
۲. اطلاق کلمه «أب» بر «آزر» در قرآن، دلیل بر این نمی‌شود که وی پدر واقعی ابراهیم باشد، زیرا عرب، عنوان «أب» را بر عمو نیز اطلاق می‌کردند، چنان که در قرآن اسماعیل که عموی یعقوب می‌باشد پدر یعقوب نامیده شده است.
[۹] بقره/سوره۲، آیه۳۳.    

۳. اجداد پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم طبق شواهدی از قرآن
[۱۰] شعرا:۲۱۹.
و روایات
[۱۱] جوامع الجامع، طبرسی، ج۱، ص۴۴۲، امین الدین، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۵.
همه موحد و مؤمن بوده اند، از آن‌جا که پدر ابراهیم در سلسله نسب رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم )قرار دارد، نمی تواند مشرک باشد
[۱۲] المیزان، طباطبائی، محمد حسین، ج۷، ص۱۶۷، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی تا.
در حالی که «آزر» مشرک بوده است
[۱۳] انعام/سوره۶، آیه۷۴.    

۴. طبق نص قرآن، حضرت ابراهیم در آخر عمرش برای پدر و مادرش از خداوند طلب مغفرت می‌کند
[۱۴] ابراهیم/سوره۱۴، آیه۴۱.    
در حالی که خداوند در قرآن آشکارا پیامبران و مؤمنان را از این‌که برای بستگان مشرک شان طلب آمرزش نمایند، منع نموده است،
[۱۵] توبه/سوره۹، آیه۱۱۳.    
بنابراین حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) نمی تواند برای پدر مشرک، طلب آمرزش کند، در نتیجه «آزر» پدر واقعی و حقیقی ابراهیم نیست
[۱۶] المیزان، طباطبائی، محمد حسین، ج۷، ص۱۷۰، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی تا.
بلکه عموی او و منجم نمرود بوده است.
[۱۷] قصص الأنبیاء، رازی، ج۱، ص۱۰۷، قطب الدین، قم، مؤسسه الهادی، ۱۳۱۸.



حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) در اول ذی الحجه
[۱۸] المقنع، صدوق، ج۱، ص۲۰۷، قم، الهادی، ۱۴۱۵ق.
در حدود ۱۹۹۶سال قبل از میلاد مسیح
[۱۹] مستر هاکس، انتشارات اساطیر، ۱۳۷۷.
در بابِل نزدیک محلی به نام « اور » که شهری در کلده بوده است متولد شد
[۲۰] تاریخ جامع ادیان، جان بی ناس، ج۱، ص۴۸۸، تهران، انتشارات علمی فرهنگی ۱۳۸۲ش.



مادر حضرت ابراهیم را از ترس نمرودیان که هر نوزادی را به قتل می‌رساندند داخل غاری که در نزدیکی خانه‌اش بود، می گذارد. نوزاد در یک روز به اندازه کسی که در یک ماه بزرگ می‌شود، رشد می‌کند، وبعد از سپری شدن ۱۵ ماه، مادرش او را شبانه از غار بیرون می‌آورد.
[۲۱] تاریخ امم والملوک، طبری، ج۱، ص۱۶۴، محمد بن جریر، بیروت، مؤسسه اعلمی للمطبوعات۱۴۰۳ق.



ابراهیم پس از مجاهدت‌های فراوان در مقابل نمرود و بت پرستان، تصمیم به هجرت می‌گیرد. او با همسرش « ساره » و برادرزاده‌اش « لوط » از شهر «اُور» به کنعان یا فلسطین می‌روند و پس از مدتی به سبب خشک سالی رهسپار مصر می‌گردند.
[۲۲] مستر هاکس، انتشارات اساطیر، ۱۳۷۷.
در مصر فرعونی به نام « سنان بن علوان » فرمان روایی می‌کرد. او همان کسی است که « هاجر » را به ساره بخشید
[۲۳] الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج۱، ص۸۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸.

ابراهیم از بیم فرعون با خانواده‌اش و لوط، برادرزاده اش، از مصر خارج شده و به سوی شمال « بیت ئیل » حرکت می‌کند، در منطقه‌ای بین «بیت ئیل» و « عای » ساکن می‌شود.
[۲۴] تورات، پیدایش ۱۳/۷، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۰.



پس از گذراندن ده سال در « بیت المقدس » اسماعیل از هاجر، کنیز ساره، متولد می‌گردد.
[۲۵] قصص الأنبیاء، رازی، ج۱، ص۲۲۱، قطب الدین، قم، مؤسسه الهادی، ۱۳۱۸.
آن وقت ابراهیم (علیه‌السلام) هشتاد و شش سال از عمرش گذشته بود
[۲۶] تورات، پیدایش ۱۶/۱۶، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۰.
[۲۷] البدایة والنهایة، ابن کثیر، ج۱، ص۱۸۱، بیروت، درر ابن حزم، بی تا.
تولد اسماعیل به ساره سخت تمام می‌شود و ابراهیم به دستور او
[۲۸] تاریخ یعقوبی، یعقوبی، ج۱، ص۲۵، احمد بن یعقوب، مؤسّسة الأعلمی، بیروت، ۱۴۱۳ق.
هاجر و فرزندش، اسماعیل را به سوی مکه برده و در همان‌جا رها کرده و بر می‌گردد.
[۲۹] مروج الذهب، مسعودی، ج۱، ص۵۷ـ ۸۵، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۶ق.
زمانی که اسماعیل به دوره جوانی می‌رسد خداوند به ابراهیم دستور می‌دهد که به کمک فرزندش کعبه را تجدید بنا کند
[۳۰] تاریخ یعقوبی، یعقوبی، ج۱، ص۲۷، احمد بن یعقوب، مؤسّسة الأعلمی، بیروت، ۱۴۱۳ق.

قرآن نیز به این مطلب اشاره دارد
[۳۱] انبیاء/سوره۲۱، آیه۶۹.    
. وقتی ابراهیم صد ساله می‌شود
[۳۲] تورات، پیدایش ۲۱/۶، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۰.
[۳۳] ص۲۶، تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۱، یعقوبی، احمد بن یعقوب، مؤسّسة الأعلمی، بیروت، ۱۴۱۳ق.
خداوند توسط جبرئیل و دو ملک دیگر به او بشارت می‌دهد که از «ساره» دارای فرزند خواهد شد
[۳۴] الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج۱، ص۹۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸.
قرآن در این باره می‌فرماید: (وَبَشّرناهُ بِإِسحاق نَبِیّاً مِنَ الصّالِحین)
[۳۵] صافات/سوره۳۷، آیه۱۱۲.    
در آن وقت «ساره» هشتاد سال از عمرش گذشته بود.
[۳۶] المختصر فی اخبار البشر، ابوالفداء، ج۱، ص۱۳، اسماعیل، چاپ مصر، ۱۳۲۵ق.



ابراهیم بعد از تلاش‌ها و مجاهدت‌های زیاد، هنگامی که ۱۷۵ سال از عمرش گذشته بود، جهان را بدرود گفت، و او را در مزرعه حبرون به خاک سپردند.
[۳۷] المعارف، ابن قتیبه، ج۱، ص۳۳، ابومحمد عبدالله بن مسلم، منشورات شریف رضی، ۱۳۱۵ق.



شریعت ابراهیم برپایه یکتاپرستی و اخلاص و نفی شریک برای خدا بنا شده و از احکام آن نماز، ختنه، کوتاه کردن شارب، چیدن موی زاید زیر بغل، تراشیدن زهار، بنای خانه خدا و حج و مناسک آن است
[۳۸] علل الشرایع، صدوق، ج۱، ص۱۲۲، مکتبه حیدریه ۱۳۸۶.
و همه پیامبران هم عصر ابراهیم تا زمان موسی (علیه‌السلام) تابع شریعت او بوده‌اند.
[۳۹] المیزان، طباطبائی، محمد حسین، ج۲، ص۱۴۵، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی تا.



ابراهیم پس از آزمون‌های زیاد، مورد الطاف الهی واقع می‌شود و خداوند مقام امامت را به او عطا کرده و او را امام مردم قرار می‌دهد.
[۴۰] بقره/سوره۲، آیه۱۲۴.    
این واقعه در اواخر عمر آن حضرت و بعد از تولد اسماعیل و اسحاق و بعد از آن‌که اسماعیل و مادرش را از فلسطین به مکه منتقل می‌کند، اتفاق افتاده است
[۴۱] المیزان، طباطبائی، محمد حسین، ج ۱، ص۲۷۱، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی تا.
در این زمان حضرت ابراهیم مقام نبوت را دارا بوده، زیرا وقتی ملائکه آمده بودند قوم لوط را هلاک کنند و در مسیر راه خود بر ابراهیم وارد شدند و بشارت اسحاق و اسماعیل را به او دادند، ابراهیم در آن موقع پیامبر مرسل بود، بنابراین معلوم می‌شود که ابراهیم قبل از مقام امامت، مقام نبوت را دارا بوده و امامتش غیر نبوتش می‌باشد.
[۴۲] المیزان، طباطبائی، محمد حسین، ج۱، ص۲۷۱، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی تا.
در این باره که مقصود از امامت ابراهیم چیست؟ آرای مختلفی بیان شده است در روایات آمده که خداوند مقامات پنج ‌گانه عبودیت، نبوت، رسالت، خلّت و امامت را به ترتیب به حضرت ابراهیم داده است.
[۴۳] اصول کافی، کلینی، ج۱، ص۱۷۴، محمد بن یعقوب، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۸ق.



نام کتاب ابراهیم « صحف » بوده است
[۴۴] اعلی/سوره۸۷، آیه۱۹.    
که در اولین شب ماه رمضان بر وی نازل شده است
[۴۵] اصول کافی، کلینی، ج۲، ص۶۲۸، محمد بن یعقوب، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۸ق.
و اگر به صیغه جمع از آن تعبیر شده برای این است که «صحف» یکی دو تا نبوده، بلکه اجزای بسیار داشته است. از برخی روایات استفاده می‌شود که متشکل از ده صحیفه بوده است
[۴۶] عوالی اللئالی، احسائی، ج۱، ص۹۳، ابن ابوجمهور، قم مطبعه سیدالشهداء، ۱۴۰۳ق.
و نیز برخی آن را دارای بیست صحیفه دانسته‌اند.
[۴۷] المعارف، ابن قتیبه، ج۱، ص۳۲، ابومحمد عبدالله بن مسلم، منشورات شریف رضی، ۱۳۱۵ق.



بنا به روایتی، این «صحف» نزد امامان (علیهم‌السلام) به صورت الواح موجود بوده است.
[۴۸] بصائر الدرجات، صفار، ج۱، ص۱۵۶، محمد بن حسن، تهران، مؤسسه اعلمی، ۱۴۰۴ق.
از جمله آیات قرآنی که در «صحف» ابراهیم قرار داشته آیات ۱۴الی ۱۷ سوره اعلی می‌باشد.
[۴۹] خصال، صدوق، ج۱، ص۵۲۵، قم، جامعه مدرسین، بی تا.



در قرآن معجزه‌های زیادی برای حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) ذکر شده است که از جمله آنها، سرد شدن آتش می‌باشد؛ آن گاه که نمرود او را با منجنیق در میان آتش انداخت.
[۵۰] اصول کافی، کلینی، ج۸، ص۳۶۹، محمد بن یعقوب، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۸ق.
خداوند با خطاب تکوین به آتش: قُلْنا یا نارُ کُونی بَرداً وَسلاَماً علی إِبْراهیم
[۵۱] انبیاء:۶۹.
خاصیّت آن را که سوزاندگی و نابود کنندگی است از آن گرفت و از راه معجزه خنک و سالم گردانید
[۵۲] المیزان، طباطبائی، محمد حسین، ج۱۴، ص۳۰۳، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی تا.
در روایتی آمده است که آتش آنچنان سرد شد، که سرما ابراهیم را آزار داد، تا وقتی که خطاب «سلاماً» نیز آمد، آن گاه از شدت آن کاسته شد.
[۵۳] در المنثور، سیوطی، جلال الدین، ج۴، ص۳۲۲، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۶۳ق.

معجزه مهم دیگر ابراهیم (علیه‌السلام) احیای مردگان می‌باشد، آن گاه که به دستور خدا
[۵۴] بقره/سوره۲، آیه۲۶۰.    
چهار مرغ ( کرکس، مرغابی، طاووس و خروس ) را پس از ذبح، قطعه قطعه می‌کند و درهم می‌آمیزد و سپس بخشی از آن را بر کوهی می‌گذارد، آن گاه آن‌ها را صدا می‌زند، اجزای پراکنده هر یک از مرغان، جدا و جمع شده و به هم می‌آمیزند و زندگی را از سر می‌گیرند.
[۵۵] عیون اخبار الرضا، صدوق، ج۲، ص۱۷۶، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۴ق.

آیین ابراهیم بر محور توحید ویکتاپرستی دور می‌زند، خداوند بارها دین توحید را به دین ابراهیم و دین حنیف و دین فطرت وصف کرده و پیامبر اسلام را پیرو آیین او دانسته است.
[۵۶] آل عمران/سوره۳، آیه۶۷.    

گرچه در بخش احکام، دین مقدس اسلام از شریعت ابراهیم (علیه‌السلام) کامل تر و جامع تر می‌باشد، امّا از پاره ای آیات استفاده می‌شود که شرایع و احکام اسلام همه از آن فطریاتی سرچشمه می‌گیرد که ابراهیم به زبان تشریع بیان کرده است و هر عملی که موافق فطرت بود مورد امر، وعملی که مخالف فطرت بود، مورد نهی قرار داده بود.
[۵۷] المیزان، طباطبائی، محمد حسین، ج۷، ص۲۱۳، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی تا.



از مجموع آیات قرآن استفاده می‌شود که حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) چهار مناظره مهم داشته است: مناظره با « آزر »؛ مناظره با بت پرستان ؛ مناظره با ستاره پرستان و مناظره با نمرود .

۱۶.۱ - مناظره با «آزر


آن گاه که ابراهیم (علیه‌السلام) به «آزر» گفت:چرا چیزی را می‌پرستی که نمی‌بیند و نمی‌شنود و از تو رفع نیاز نمی‌کند،
[۵۸] مریم/سوره۱۹، آیه۴۱.    
«آزر» به جای فکر و اندیشه در گفتار ابراهیم (علیه‌السلام) او را تهدید می‌کند.
[۵۹] مریم/سوره۱۹، آیه۴۶.    


۱۶.۲ - مناظره با بت پرستان


ابراهیم (علیه‌السلام) در استدلال با بت پرستان که گفتند چرا بت‌های ما را شکسته‌ای؟
[۶۰] انبیاء/سوره۲۱، آیه۶۲.    
ابتدا می‌گوید: «بلکه بزرگشان کرده باشد، از آن‌ها بپرسید اگر سخن می‌گوید»
[۶۱] انبیاء/سوره۲۱، آیه۶۳.    
سپس با استدلال قوی به آن‌ها می‌گوید: آیا جز خدا چیزی را می‌پرستید که نه کمترین سودی به شما دارد و نه زیانی می‌رساند،
[۶۲] انبیاء/سوره۲۱، آیه۶۷.    
اُف بر شما و بر آن چه غیر خداست پرستش می‌کنید، آیا اندیشه نمی‌کنید.
[۶۳] انبیاء/سوره۲۱، آیه۶۸.    


۱۶.۳ - مناظره با ستاره پرستان


ابراهیم در مناظره با ستاره پرستان، از طلوع و اُفول ستاره و خورشید بر عدم الوهیت آن‌ها استدلال می‌کند.
[۶۴] انعام/سوره۶، آیه۷۵.    


۱۶.۴ - مناظره با نمرود


حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) در برابر نمرود که ادعای الوهیت داشت با قوی ‌ترین استدلال او را مغلوب و مستأصل می‌کند؛ آن گاه که می‌گوید: خداوند من خورشید را از افق مشرق می‌آورد، پس اگر تو حاکم جهان هستی خورشید را از مغرب بیاور، در این جا آن کافر مبهوت و وامانده شد.
[۶۵] بقره/سوره۲، آیه۲۵۸.    



حضرت ابراهیم خلیل مانند دیگر پیامبران الهی امتحان‌های زیادی را پشت سر گذاشت، اما در میان آن‌ها چند مورد که از برجستگی خاص برخوردار است، خداوند از آن‌ها به عنوان کلمات یاد کرده است.
[۶۶] المیزان، طباطبائی، محمد حسین، ج۱، ص۲۷۰، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی تا.

۱. قیام در مقابل بت پرستان بابل و شکست بت‌ها و دفاع بسیار شجاعانه در آن محاکمه تاریخی و قرار گرفتن در دل آتش و حفظ خون سردی کامل و ایمان در تمام این مراحل.
[۶۷] انبیاء/سوره۲۱، آیه۵۸.    

۲. بردن زن و فرزند و گذاشتن آن‌ها در سرزمین خشک و بی آب و گیاه مکه، در جایی که یک نفر هم سکونت نداشت.
[۶۸] بحار الانوار، مجلسی، محمد باقر، ج۱۲، ص۹۷، داراحیاء التراث العربی، بیروت ـ لبنان، ۱۴۰۳.

۳. بردن فرزند به قربان‌گاه و آمادگی جدّی برای قربانی او به فرمان خدا .
[۶۹] صافات/سوره۳۷، آیه۹۹۱۰۷.    
این رخداد در تورات مفصل تر ذکر شده و اسامی اشخاص معین گردیده است، اما قصه به آتش انداختن ابراهیم در تورات نیست. همچنین واقعه کشتن چهار مرغ در تورات یافت نمی‌شود، در تورات آمده است: ابراهیم گوساله، قوچ، قمری و کبوتر را ذبح کرده است.
[۷۰] تورات، یدایش۱۵/۹، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۰.
تورات بنای دو مذبح را به ابراهیم نسبت می‌دهد
[۷۱] تورات، پیدایش۱۲/۷ـ۸، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۰.
ولی از کعبه و مکه ذکری نمی‌کند.


• اصول کافی، کلینی، محمد بن یعقوب، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۸ق.
• بحار الانوار، مجلسی، محمد باقر، داراحیاء التراث العربی، بیروت ـ لبنان، ۱۴۰۳.
• البدایة والنهایة، ابن کثیر، بیروت، درر ابن حزم، بی تا.
• بصائر الدرجات، صفار، محمد بن حسن، تهران، مؤسسه اعلمی، ۱۴۰۴ق.
• تاریخ امم والملوک، طبری، محمد بن جریر، بیروت، مؤسسه اعلمی للمطبوعات۱۴۰۳ق.
• تاریخ جامع ادیان، جان بی ناس، تهران، انتشارات علمی فرهنگی ۱۳۸۲ش.
• تاریخ یعقوبی، یعقوبی، احمد بن یعقوب، مؤسّسة الأعلمی، بیروت، ۱۴۱۳ق.
• تاریخنامه طبری، طبری، محمد بن جریر، تهران، نشر نو، ۱۳۶.
• تفسیر کبیر، رازی، فخرالدین، قاهره۱۳۵۷ق.
• تورات، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۰.
• جوامع الجامع، طبرسی، امین الدین، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۵.
• خصال، صدوق، قم، جامعه مدرسین، بی تا.
• در المنثور، سیوطی، جلال الدین، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۶۳ق.
• علل الشرایع، صدوق، مکتبه حیدریه ۱۳۸۶.
• عوالی اللئالی، احسائی، ابن ابوجمهور، قم مطبعه سیدالشهداء، ۱۴۰۳ق.
• عیون اخبار الرضا، صدوق، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۴ق.
• قاموس کتاب مقدس، مستر هاکس، انتشارات اساطیر، ۱۳۷۷.
• قصص الأنبیاء، رازی، قطب الدین، قم، مؤسسه الهادی، ۱۳۱۸.
• الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸.
• مجمع البحرین، طریحی، فخر الدین، ۱۴۰۸.
• المختصر فی اخبار البشر، ابوالفداء، اسماعیل، چاپ مصر، ۱۳۲۵ق.
• مروج الذهب، مسعودی، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۶ق.
• المعارف، ابن قتیبه، ابومحمد عبدالله بن مسلم، منشورات شریف رضی، ۱۳۱۵ق.
• المقنع، صدوق، قم، الهادی، ۱۴۱۵ق.
• المنتظم، ابن جوزی، عبد الرحمن، بیروت دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
• المیزان، طباطبائی، محمد حسین، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی تا.

 
۱. ↑ مستر هاکس، انتشارات اساطیر، ۱۳۷۷.
۲. ↑ تاریخنامه طبری، طبری، ج۱، ص۱، محمد بن جریر، تهران، نشر نو، ۱۳۶.
۳. ↑ المنتظم، ابن جوزی، ج۱، ص۲۵۸، عبد الرحمن، بیروت دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
۴. ↑ البدایة والنهایة، ابن کثیر، ج۱، ص۱۴۰، بیروت، درر ابن حزم، بی تا.
۵. ↑ تفسیر کبیر، رازی، ج۷، ص۴۲، فخرالدین، قاهره۱۳۵۷ق.
۶. ↑ مجمع البحرین، طریحی، ج۱، ص۶۹، فخر الدین، ۱۴۰۸.
۷. ↑ بحار الانوار، مجلسی، محمد باقر، ج۱۲، ص۴۲، داراحیاء التراث العربی، بیروت ـ لبنان، ۱۴۰۳.
۸. ↑ تورات، پیدایش ۱۰/۳۵، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۰.
۹. ↑ بقره/سوره۲، آیه۳۳.    
۱۰. ↑ شعرا:۲۱۹.
۱۱. ↑ جوامع الجامع، طبرسی، ج۱، ص۴۴۲، امین الدین، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۵.
۱۲. ↑ المیزان، طباطبائی، محمد حسین، ج۷، ص۱۶۷، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی تا.
۱۳. ↑ انعام/سوره۶، آیه۷۴.    
۱۴. ↑ ابراهیم/سوره۱۴، آیه۴۱.    
۱۵. ↑ توبه/سوره۹، آیه۱۱۳.    
۱۶. ↑ المیزان، طباطبائی، محمد حسین، ج۷، ص۱۷۰، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی تا.
۱۷. ↑ قصص الأنبیاء، رازی، ج۱، ص۱۰۷، قطب الدین، قم، مؤسسه الهادی، ۱۳۱۸.
۱۸. ↑ المقنع، صدوق، ج۱، ص۲۰۷، قم، الهادی، ۱۴۱۵ق.
۱۹. ↑ مستر هاکس، انتشارات اساطیر، ۱۳۷۷.
۲۰. ↑ تاریخ جامع ادیان، جان بی ناس، ج۱، ص۴۸۸، تهران، انتشارات علمی فرهنگی ۱۳۸۲ش.
۲۱. ↑ تاریخ امم والملوک، طبری، ج۱، ص۱۶۴، محمد بن جریر، بیروت، مؤسسه اعلمی للمطبوعات۱۴۰۳ق.
۲۲. ↑ مستر هاکس، انتشارات اساطیر، ۱۳۷۷.
۲۳. ↑ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج۱، ص۸۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸.
۲۴. ↑ تورات، پیدایش ۱۳/۷، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۰.
۲۵. ↑ قصص الأنبیاء، رازی، ج۱، ص۲۲۱، قطب الدین، قم، مؤسسه الهادی، ۱۳۱۸.
۲۶. ↑ تورات، پیدایش ۱۶/۱۶، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۰.
۲۷. ↑ البدایة والنهایة، ابن کثیر، ج۱، ص۱۸۱، بیروت، درر ابن حزم، بی تا.
۲۸. ↑ تاریخ یعقوبی، یعقوبی، ج۱، ص۲۵، احمد بن یعقوب، مؤسّسة الأعلمی، بیروت، ۱۴۱۳ق.
۲۹. ↑ مروج الذهب، مسعودی، ج۱، ص۵۷ـ ۸۵، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۶ق.
۳۰. ↑ تاریخ یعقوبی، یعقوبی، ج۱، ص۲۷، احمد بن یعقوب، مؤسّسة الأعلمی، بیروت، ۱۴۱۳ق.
۳۱. ↑ انبیاء/سوره۲۱، آیه۶۹.    
۳۲. ↑ تورات، پیدایش ۲۱/۶، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۰.
۳۳. ↑ ص۲۶، تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۱، یعقوبی، احمد بن یعقوب، مؤسّسة الأعلمی، بیروت، ۱۴۱۳ق.
۳۴. ↑ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج۱، ص۹۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸.
۳۵. ↑ صافات/سوره۳۷، آیه۱۱۲.    
۳۶. ↑ المختصر فی اخبار البشر، ابوالفداء، ج۱، ص۱۳، اسماعیل، چاپ مصر، ۱۳۲۵ق.
۳۷. ↑ المعارف، ابن قتیبه، ج۱، ص۳۳، ابومحمد عبدالله بن مسلم، منشورات شریف رضی، ۱۳۱۵ق.
۳۸. ↑ علل الشرایع، صدوق، ج۱، ص۱۲۲، مکتبه حیدریه ۱۳۸۶.
۳۹. ↑ المیزان، طباطبائی، محمد حسین، ج۲، ص۱۴۵، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی تا.
۴۰. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۲۴.    
۴۱. ↑ المیزان، طباطبائی، محمد حسین، ج ۱، ص۲۷۱، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی تا.
۴۲. ↑ المیزان، طباطبائی، محمد حسین، ج۱، ص۲۷۱، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی تا.
۴۳. ↑ اصول کافی، کلینی، ج۱، ص۱۷۴، محمد بن یعقوب، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۸ق.
۴۴. ↑ اعلی/سوره۸۷، آیه۱۹.    
۴۵. ↑ اصول کافی، کلینی، ج۲، ص۶۲۸، محمد بن یعقوب، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۸ق.
۴۶. ↑ عوالی اللئالی، احسائی، ج۱، ص۹۳، ابن ابوجمهور، قم مطبعه سیدالشهداء، ۱۴۰۳ق.
۴۷. ↑ المعارف، ابن قتیبه، ج۱، ص۳۲، ابومحمد عبدالله بن مسلم، منشورات شریف رضی، ۱۳۱۵ق.
۴۸. ↑ بصائر الدرجات، صفار، ج۱، ص۱۵۶، محمد بن حسن، تهران، مؤسسه اعلمی، ۱۴۰۴ق.
۴۹. ↑ خصال، صدوق، ج۱، ص۵۲۵، قم، جامعه مدرسین، بی تا.
۵۰. ↑ اصول کافی، کلینی، ج۸، ص۳۶۹، محمد بن یعقوب، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۸ق.
۵۱. ↑ انبیاء:۶۹.
۵۲. ↑ المیزان، طباطبائی، محمد حسین، ج۱۴، ص۳۰۳، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی تا.
۵۳. ↑ در المنثور، سیوطی، جلال الدین، ج۴، ص۳۲۲، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۶۳ق.
۵۴. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۶۰.    
۵۵. ↑ عیون اخبار الرضا، صدوق، ج۲، ص۱۷۶، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۴ق.
۵۶. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۶۷.    
۵۷. ↑ المیزان، طباطبائی، محمد حسین، ج۷، ص۲۱۳، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی تا.
۵۸. ↑ مریم/سوره۱۹، آیه۴۱.    
۵۹. ↑ مریم/سوره۱۹، آیه۴۶.    
۶۰. ↑ انبیاء/سوره۲۱، آیه۶۲.    
۶۱. ↑ انبیاء/سوره۲۱، آیه۶۳.    
۶۲. ↑ انبیاء/سوره۲۱، آیه۶۷.    
۶۳. ↑ انبیاء/سوره۲۱، آیه۶۸.    
۶۴. ↑ انعام/سوره۶، آیه۷۵.    
۶۵. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۵۸.    
۶۶. ↑ المیزان، طباطبائی، محمد حسین، ج۱، ص۲۷۰، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی تا.
۶۷. ↑ انبیاء/سوره۲۱، آیه۵۸.    
۶۸. ↑ بحار الانوار، مجلسی، محمد باقر، ج۱۲، ص۹۷، داراحیاء التراث العربی، بیروت ـ لبنان، ۱۴۰۳.
۶۹. ↑ صافات/سوره۳۷، آیه۹۹۱۰۷.    
۷۰. ↑ تورات، یدایش۱۵/۹، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۰.
۷۱. ↑ تورات، پیدایش۱۲/۷ـ۸، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۰.



دانشنامه کلام اسلامی، مؤسسه امام صادق(ع)، برگرفته از مقاله «ابراهیم»، شماره ۲۰.    



جعبه ابزار