• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابراهیم‌ بن محمّد ثقفی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



ابو اسحاق ابراهیم بن محمد بن سعد ثقفی کوفی اصفهانی (م ۲۸۳ ق)، محدّث، فقیه، مورخ و مؤلف پر‌اثر شیعه امامی نیمه دوم سده سوم هجری است.

فهرست مندرجات

۱ - اصالت ابراهیم ثقفی
۲ - ولادت
۳ - مکان رشد و پیشرفت
۴ - مذهب ثقفی
۵ - هجرت به اصفهان
۶ - تألیف و نشر کتاب المعرفة
۷ - دعوت علمای شیعه از ثقفی
۸ - وفات
۹ - روایت‌گری
۱۰ - راویان برجسته
۱۱ - اساتید
۱۲ - شاگردان
۱۳ - راویان
۱۴ - وثاقت ثقفی نزد شیعه
       ۱۴.۱ - نظر نجاشی
       ۱۴.۲ - نظر مرحوم خوئی
       ۱۴.۳ - نظر ابن ندیم
۱۵ - وثاقت ثقفی نزد اهل سنّت
       ۱۵.۱ - نظر ابو نعیم اصفهانی
۱۶ - آثار بازمانده
       ۱۶.۱ - الغارات و وجه تسمیه آن
       ۱۶.۲ - محتوای الغارات
       ۱۶.۳ - بهره مؤلفان از الغارات
       ۱۶.۴ - جایگاه الغارت نزد شیعه
       ۱۶.۵ - تاریخچه انتشار الغارات
۱۷ - آثار پیشین تاریخی
       ۱۷.۱ - المبتدأ و السیرة و المغازی
       ۱۷.۲ - تاریخ ثقفی
       ۱۷.۳ - المعرفة
۱۸ - آثار پیشین فقهی
       ۱۸.۱ - الجامع الکبیر فی الفقه و الجامع الصغیر
       ۱۸.۲ - الحلال و الحرام
۱۹ - نقل روایت از ثقفی
۲۰ - نمونه آثار
۲۱ - منابع جهت مطالعه
۲۲ - پانویس
۲۳ - منابع



نیای اعلایش، سعد بن مسعود ثقفی، عموی مختار ثقفی و از صحابه امام علی علیه السلام بود که آن حضرت، وی را والی مداین کرد. از جد او، سعید بن هلال، نیز در شمار اصحاب امام صادق علیه السلام یاد شده است.



از تاریخ ولادت ثقفی آگاهی نداریم، اما بنا بر روایت وی از اَبان بن عثمان بَجَلی و دیگر مشایخی که در دهه دوم سده سوم هجری درگذشته‌اند
[۵] ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، مقدمه مُحدّث اُرمَوی، ص نو، نح.
، احتمالاً در حدود سال ۲۰۰ یا اواخر سده دوم به دنیا آمده است.



ثقفی در کوفه به دنیا آمد. در همان جا نشو و نما یافت و به سماع حدیث پرداخت و محضر برخی مشایخ این شهر را درک کرد.
[۶] ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، مقدمه مُحدّث اُرمَوی، ص نح.




ثقفی در اوایل عمر، زیدیمذهب بود و سپس به امامیه گروید.



وی بعدها از کوفه به اصفهان مهاجرت کرد و در آنجا اقامت گزید
[۹] خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات ج۶، ص۱۲۱.
؛ ازاین رو، ابن ندیم
[۱۰] ابن ندیم، الفهرست، ص۲۷۹.
وی را اصفهانی خوانده است. نجاشی و دیگران
[۱۲] ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان ج۱، ص۱۰۲.
[۱۳] محمدبن علی داوودی، طبقات المفسرین ج۱، ص۲۰.
در باره سبب هجرت ثقفی به اصفهان، از استواری و پایداری او در اعتقاد به تشیع، حکایت دارد.



بنا‌ بر این روایات، برخی از علمای کوفه، کتاب المعرفة را، که ثقفی در مناقب اهل بیت علیهم السلام و مثالب دشمنان ایشان تألیف کرده بود، موافق تقیه ندانستند و از وی خواستند از نشر آن صرف نظر کند لیکن وی، که از صحت روایات خود در این کتاب مطمئن بود، سوگند خورد که این کتاب را در اصفهان، که گفته می‌شد دورترین شهر از آرا و عقاید شیعه است، نشر و روایت کند و چنین کرد. ثقفی در اصفهان به تبلیغ و ترویج تشیع پرداخت.
[۱۴] محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام حوادث و وفیات ۲۸۱ـ۲۹۰ ه، ص۱۱۲ـ۱۱۳.




گفته شده که گروهی از علمای شیعه در قم، از جمله ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد بَرْقی، به اصفهان، نزد ثقفی رفتند و از او خواستند به قم نقل مکان کند، اما وی نپذیرفت.



ثقفی ظاهراً تا آخر عمر در اصفهان به سر برد و در سال ۲۸۳ در همان‌جا درگذشت.
[۱۷] ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان ج۱، ص۱۰۲.
[۱۸] محمدبن علی داوودی، طبقات المفسرین ج۱، ص۲۰.
[۱۹] ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، مقدمه مُحدّث اُرمَوی، ص نط.




ثقفی اگر چه زمان ائمه علیهم السلام را درک کرده، مستقیماً از آنان حدیثی روایت نکرده
[۲۱] ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، مقدمه مُحدّث اُرمَوی، ص نح.
، اما برخی از احادیث ائمه علیهم السلام را به صورت مُرسَل، روایت کرده است.
[۲۲] ابن قولویه، کامل الزیارات، ص۳۴۵.




از برجسته ترین راویان ثقفی، احمد بن محمد بن خالد برقی و صفّار قمی
[۲۶] محمدبن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد «ص»، ص۵۱ ـ ۵۲.
[۲۷] محمدبن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد «ص»، ص۸۸.
(و جاهای دیگر، به واسطه عبداللّه بن محمد)هستند.



در میان مشایخ او، نامِ شماری از بزرگان عامه و خاصه دیده می‌شود. از آن جمله‌اند:
۱) اَبان بن عثمان بَجَلی کوفی (اَبانِاَحمَرمورخ اخباری و از صحابه امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام
[۲۹] محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ص۴۷.

۲) ابو نُعیم فضل بن دُکَین
۳) اسماعیل بن ابان وَرّاق ازدی
[۳۰] ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، ص۲.
[۳۱] ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، ص۳۸.
[۳۲] ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، ص۴۱ـ۴۲.
[۳۴] عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب ج۱، ص۵۱۱.

۴) علی بن مُعلّی
[۳۵] ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث ج۱، ص۲۸۳.

۵) اسماعیل بن امان
۶) یونس بن عبید
۷) ابو الحسن مدائنی
۸) ابن ابو سیف
۹) ابراهیم بن عیون
۱۰) بّاد بن یعقوب
۱۱) عباس بن بکّار.
[۳۶] ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان ج۱، ص۱۰۲.
برای مشایخ روایی ثقفی، رجوع کنید به الغارات.
[۳۷] ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، مقدمه مُحدّث اُرمَوی، ص نو ـ نز.




۱) عباس بن سرمی
۲) محمد بن زید رطاب
۳) احمد بن علویه اصفهانی
۴) عبدالرحمن بن ابراهیم مستملی
۵) ابراهیم بن هاشم قمی
۶) محمد بن حسن صفار قمی
۷) سعد بن عبد الله قمی
۸) احمد بن عبد الله برقی قمی
۹) حسن زعفرانی اصفهانی.



ثقفی راویان بسیاری داشته است؛ از جمله راویان تألیفات او عبارت اند از:
۱) عبد الرحمان بن ابراهیم مُسْتَمْلی
۲) احمد بن علویّه اصفهانی معروف به ابن اَسوَد (نجاشی: ابو الاسود)
۳) حسن بن علی بن عبدالکریم زعفرانی
۴) عباس بن سَریّ (سِندی)
۵) محمد بن زید رَطّاب.
[۴۱] ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان ج۱، ص۱۰۳.
(برای شماری دیگر از راویان و شاگردان ثقفی رجوع کنید به منابعی که می‌آید:
[۴۲] حسین بن محمدتقی نوری، خاتمة مستدرک الوسائل ج۴، ص۲۴.
[۴۳] ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، مقدمه مُحدّث اُرمَوی، ص نز ـ نح.




علمای رجال شیعه عموماً ثقفی را ستوده و از وی در شمار رُواتموثق و معتمد یاد کرده‌اند.
[۴۴] علی بن موسی ابن طاووس، اقبال الاعمال ج۱، ص۵۸. با این ملاحظه که نام او اشتباهاً به صورت اسحاق بن ابراهیم الثقفی آمده.
[۴۷] محمدباقربن محمدتقی مجلسی، الوجیزة فی الرجال، ص۱۵.
[۴۸] محمدبن اسماعیل مازندرانی حائری، منتهی المقال فی احوال الرجال ج۱، ص۱۹۶، به نقل از تعلیقة وحید بهبهانی.
[۴۹] حسین بن محمدتقی نوری، خاتمة مستدرک الوسائل ج۴، ص۲۴.


۱۴.۱ - نظر نجاشی


نجاشی از ثقفی به این صورت، یاد کرده و نوشته است: «وی به اصفهان آمد و در آنجا سکنی گزید. او زیدی مذهب بود و پس از آن به مذهب ما (امامیه) گروید. جماعتی از قمی‌ها، مانند احمد برقی، از او خواستند به قم بیاید که او نپذیرفت. او اصفهان را بدان دلیل برگزید که ناصبیان در آن فراوان بودند و او تصمیم گرفت که کتاب‌هایش را در آنجا روایت کند».

۱۴.۲ - نظر مرحوم خوئی


خوئی قرار گرفتن ثقفی در اِسناد تفسیر قمی و در طریق روایی ابن قولویه را در دلالت بر وثاقت او کافی دانسته است.

۱۴.۳ - نظر ابن ندیم


ابن ندیم
[۵۲] ابن ندیم، الفهرست، ص۲۷۹.
نیز ثقفی را از علمای موثق می داند.



با این حال برخی از علمای اهل سنّت، وی را به سبب شیعی بودن، «جرح» و حدیثش را ترک کرده‌اند.

۱۵.۱ - نظر ابو نعیم اصفهانی


ابو نُعَیم اصفهانی وی را از شیعیان غالی (غالیاً فی الرفض)
[۵۳] ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان ج۱، ص۲۰.
، دانسته و در باره برادر کوچک‌ترش، علی بن محمد ثقفی (متوفی ۲۸۲)، که او نیز در اصفهان اقامت داشته و ظاهراً بر مذهب سنّت بوده، شرحی مبسوط‌تر آورده است.
[۵۶] ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان ج۱، ص۱۰۲.
علی از برادرش ابراهیم دوری گزیده بود.
[۵۷] عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب ج۱، ص۵۱۱.




از میان تألیفات بسیار ابراهیم ثقفی، که شمار آن‌ها به بیش از پنجاه می‌رسیده
[۶۰] یاقوت حموی، معجم الادباء ج۱، ص۱۰۵.
[۶۱] محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام حوادث و وفیات ۲۸۱ـ۲۹۰ ه، ص۱۱۳.
[۶۲] خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات ج۶، ص۱۲۱.
[۶۳] ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان چ۱، ص۱۰۲.
[۶۴] محسن امین، اعیان الشیعة ج۲، ص۲۰۹ـ۲۱۰.
، تنها اَلغْارات، باقی مانده که مؤلف در آن، تجاوزات و حملات پراکنده و غافلگیرانه سرداران معاویه به مناطقی از قلمرو امام علی علیه السلام را گزارش کرده است.

۱۶.۱ - الغارات و وجه تسمیه آن


به نظر می‌آید که نام کتاب، بر گرفته از یکی از سخنان امام علیه السلام است: «شُنَّت عَلیکُمُ الغَاراتُ».
[۶۵] علی بن ابی طالب (ع)، نهج البلاغة، خطبه۲۷.


۱۶.۲ - محتوای الغارات


الغارات شرح رویدادها و تاریخ دوره پایانی حکومت امام علی علیه السلام است و همچنین قسمت‌هایی از سیره شخصی و حکومتی و خطبه‌ها و نامه‌های آن حضرت را در بر دارد و پاره‌ای از اطلاعات ارزشمند آن را در منابع دیگر نمی‌توان یافت.
مؤلف پس از مقدمه، مطالب را با نظم، دقت نظر، واقع نگری و پرهیز از تعصب، دسته بندی کرده است. ثقفی در این کتاب، احادیث را عموماً از راویان مشهور و مقبول اهل سنّت نقل کرده و جز چند مورد از ائمه علیهم السلام روایت نکرده است.
[۶۶] ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، مقدمه مُحدّث اُرمَوی، ص سط ـ ع.


۱۶.۳ - بهره مؤلفان از الغارات


الغارات از منابع مؤلفان اهل سنّت و شیعه است.
ابن ابی الحدید: ابن ابی الحدید، احادیث بسیاری از این کتاب را در شرح نهج البلاغه نقل کرده است.
[۶۷] اسداللّه اسماعیلیان، شرح نهج البلاغة لابن ابی الحدید( الفهارس)، ص۴۴۱.
[۶۸] فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی ج۱، ص۳۲۱.
[۶۹] فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ترجمه عربی ج۱، جزء ۲، ص۱۵۵.

مجلسی: مجلسی نیز در بحارالانوار از این کتاب بهره بسیار برده است.
[۷۰] محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار ج۳۴، ص۴۶ به بعد.
[۷۱] محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار ج۳۴، ص۱۶۳ـ ۱۶۵.
[۷۲] محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار ج۳۴، ص۲۰۸ـ۲۰۹.


۱۶.۴ - جایگاه الغارت نزد شیعه


الغارات، منبعی معتبر نزد نویسندگان شیعه بوده است
[۷۳] حسین بن محمدتقی نوری، خاتمة مستدرک الوسائل ج۴، ص۲۴.
و بسیاری نیز روایاتی را با حذف اسانید، ظاهراً از این کتاب نقل کرده‌اند.
[۷۴] ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، مقدمه مُحدّث اُرمَوی، ص عب.

علی بن موسی ابن طاووس، کتاب از میان رفته مقتل امیرالمؤمنین را، که در سیاهه آثار ثقفی به عنوان تألیفی مستقل، یاد شده است ، جزء دوم الغارات شمرده و خطبه شقشقیّه را از آن نقل کرده است.
عبدالکریم بن احمد بن موسی بن طاووس نیز از نسخه‌ای کهن از مقتل امیرالمؤمنین (تحریر سال ۳۵۵) استفاده کرده است.

۱۶.۵ - تاریخچه انتشار الغارات


الغارات را نخستین بار، سید جلال الدین محدّث ارموی، بر اساس نسخه‌ای ظاهراً متعلق به سده یازدهم و با مقابله با بخش‌های منقول از این کتاب، در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید و بحار الانوار مجلسی، با مقدمه و تعلیقات عالمانه و فهارس در سال ۱۳۵۴ ش، در تهران منتشر کرد.
عبد الزهراء حسینی خطیب نیز در سال ۱۴۰۷، در بیروت بار دیگر آن را چاپ کرد.
محمد باقر کَمَره‌ای در سال ۱۳۵۶ ش و عبد المحمد آیتی در سال ۱۳۷۱ ش، این کتاب را به فارسی ترجمه کرده‌اند.



ثقفی را باید در شمار مورخان بزرگ اخباری دانست.
[۷۹] خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات ج۶، ص۱۲۱.
[۸۰] یاقوت حموی، معجم الادباء ج۱، ص۱۰۵، همان جا که عبارتِ «کانَ اخباریاً» به صورت «کان جباراً» تصحیف شده است.


۱۷.۱ - المبتدأ و السیرة و المغازی


برخی تک نگاشت‌های او را می‌توان بخش‌هایی از تاریخی عمومی به شمار آورد نظیر؛ المبتدأ و السیرة و المغازی.
آثار تاریخی ثقفی، زنجیره‌ای پیوسته، از حوادث تاریخ اسلام تا قیام مختار و سپس حوادثی پراکنده تا اوایل خلافت عباسیان را در بر می‌گیرد.

۱۷.۲ - تاریخ ثقفی


کتاب تاریخ ثقفی، مشتمل بر جزئیاتی درباره ظلم‌هایی که بر امام علی علیه السلام شده و نیز مثالب خلفا، ظاهراً در دسترس ابن طاووس بوده است.
[۸۶] کولبرگ(Etan Kohlberg، Amedieval Muslim Scholar at work )، ص۳۶۲ـ۳۶۳.


۱۷.۳ - المعرفة


الف) از کتاب المعرفة، که به طرق روایی مختلف در میان علمای شیعه تداول داشته ، تنها نقل قول‌هایی در برخی منابع دیده می‌شود. از جمله:
۱) طَبْرِسی در اِعلام الوَری حدیث پیامبر اکرم صلوات الله علیه را که روز خیبر در فضیلت علی فرمود، از آن روایت کرده است.
۲) ابن طاووس، قسمت‌هایی از این کتاب را در باره فضائل امام علی علیه السلام و اینکه پیامبر اکرم صلوات الله علیه، آن حضرت را امیر المؤمنین نامید، نقل کرده است.
ب) محتوای کتاب: به گفته ابن طاووس، که نسخه‌ای کهن و ظاهراً به خط مؤلف، از المعرفة را در اختیار داشته، کتاب، دارای چهار جزء و مشتمل بر احادیثی به روایت رجال اهل سنّت بوده است.
ج) سفارش فرزند به مطالعه المعرفة: ابن طاووس در کتاب‌های دیگر خود نیز از المعرفة استفاده کرده و مطالعه آن را به منزله کتابی مهم، به فرزند خویش سفارش نموده است.



ثقفی را در زمره فقهای شیعه نیز به شمار آورده اند.
[۹۴] ابن ندیم، الفهرست، ص۲۷۹.


۱۸.۱ - الجامع الکبیر فی الفقه و الجامع الصغیر


در فهرست آثار وی، عناوینی مانند الجامع الکبیر فی الفقه و الجامع الصغیر و جامع الفقه و الاحکام که ظاهراً تألیفی مستقل از آن دو بوده است
[۹۸] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة ج۵، ص۶۴ـ ۶۵.
دیده می شود.

۱۸.۲ - الحلال و الحرام


الحلال و الحرام، دیگر اثر فقهی ثقفی که ابن طاووس نسخه‌ای کهن و زیبا از آن را در اختیار داشته و از آن نقل کرده
[۹۹] علی بن موسی ابن طاووس، اقبال الاعمال ج۱، ص۵۸.
، احتمالاً نام دیگر یکی از کتاب‌های پیشین بوده است.
[۱۰۰] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة ج۷، ص۶۱.
[۱۰۱] ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، مقدمه مُحدّث اُرمَوی، ص سه ـ سز.
[۱۰۲] کولبرگ(Etan Kohlberg، Amedieval Muslim Scholar at work)، ص۱۸۱.




پاره‌ای روایات فقهی ثقفی در کتب اربعه و دیگر منابع فقهی محفوظ مانده است. به جز این، روایات فراوانی از وی در منابع حدیثی نقل شده است.
[۱۱۳] ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، مقدمه مُحدّث اُرمَوی، ص ع ـ عا.




۱.المبتداء
۲. السیره
۳. المغازی
۴. السقیفه
۵. فدک
۶. الشوری
۷. اخبار عثمان
۸. مقتل عثمان
۹. بیعه علی
۱۰. الجمل
۱۱. الغارات
۱۲.الصفین
۱۳. الحکمین
۱۴.النهروان
۱۵. مقتل علی
۱۶. قیام الحسن
۱۷. مقتل الحسین
۱۸. کتاب التوابین.




محمد محسن آقا بزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت ۱۹۸۳.
ابن بابویه، من لا یحضره الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم.
عبد الکریم بن احمد ابن طاووس، فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی علیه السلام، چاپ تحسین آل شبیب موسوی، قم ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
علی بن موسی ابن طاووس، اقبال الاعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۵.
• علی بن موسی ابن طاووس، سعد السعود للنفوس، چاپ فارس تبریزیان حسون، قم ۱۳۷۹ ش.
• علی بن موسی ابن طاووس، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، چاپ علی عاشو، بیروت ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹.
• علی بن موسی ابن طاووس، کشف المحجة لثمرة المهجة، چاپ محمد حسون، قم ۱۳۷۵ ش.
• علی بن موسی ابن طاووس، الیقین باختصاص مولانا علی (ع) بامرة المومنین، چاپ انصاری، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
ابن قولویه، کامل الزیارات، چاپ جواد قیومی، قم ۱۴۱۷.
ابن ندیم، الفهرست، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش.
احمد بن عبداللّه ابونعیم، ذکر اخبار اصبهان، چاپ سون ددرینگ، لیدن ۱۹۳۱ـ۱۹۳۴، چاپ افست تهران.
• اسداللّه اسماعیلیان، شرح نهج البلاغة لابن ابی الحدید(الفهارس)، قم ۱۳۹۷.
محسن امین، اعیان الشیعة، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
• احمدبن محمد برقی، کتاب المحاسن، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، قم ۱۳۳ ش.
ابراهیم بن محمد ثقفی، الغارات، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، تهران ۱۳۵۵ ش.
ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
محمد بن علی داوودی، طبقات المفسرین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
• محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۲۸۱ـ۲۹۰ ه، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
عبد الکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبدالله عمر باوردی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
محمد بن مکی شهید اول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، قم ۱۴۱۹.
محمد بن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد«ص»، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، قم ۱۴۰۴.
خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، چاپ شکری فیصل، ویسبادن ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، قم ۱۴۱۷.
محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
• محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱.
• محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
حسن بن یوسف علامه حلی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی، قم ۱۴۱۷.
علی بن ابی طالب (ع)، نهج البلاغة، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۱.
محمد بن اسماعیل مازندرانی حائری، منتهی المقال فی احوال الرجال، قم ۱۴۱۶.
محمد باقر بن محمد تقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
• محمد باقر بن محمد تقی مجلسی، بحارالانوار، چاپ محمدباقر محمودی، تهران ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
• محمد باقر بن محمد تقی مجلسی، الوجیزة فی الرجال، چاپ محمدکاظم رحمان ستایش، تهران ۱۳۷۸ ش.
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
حسین بن محمد تقی نوری، خاتمة مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
•Etan Kohlberg، Amedieval Muslim Scholar at work: Ibn T ¤a ¦wu ¦s and his library، Leiden ۱۹۹۲.
FuatSezgin، Geschichte des arabischenSchrifttums، •
Leiden ۱۹۶۷-۱۹۸۴..






 
۱. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ص۱۶۱۷.    
۲. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ص۳۶.    
۳. محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ص۲۱۴.    
۴. علی بن ابراهیم قمی، تفسیرالقمی ج۲، ص۳۳۵.    
۵. ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، مقدمه مُحدّث اُرمَوی، ص نو، نح.
۶. ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، مقدمه مُحدّث اُرمَوی، ص نح.
۷. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ص۱۷.    
۸. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ص۱۲.    
۹. خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات ج۶، ص۱۲۱.
۱۰. ابن ندیم، الفهرست، ص۲۷۹.
۱۱. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ص۱۷.    
۱۲. ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان ج۱، ص۱۰۲.
۱۳. محمدبن علی داوودی، طبقات المفسرین ج۱، ص۲۰.
۱۴. محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام حوادث و وفیات ۲۸۱ـ۲۹۰ ه، ص۱۱۲ـ۱۱۳.
۱۵. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ص۱۷.    
۱۶. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ص۳۷.    
۱۷. ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان ج۱، ص۱۰۲.
۱۸. محمدبن علی داوودی، طبقات المفسرین ج۱، ص۲۰.
۱۹. ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، مقدمه مُحدّث اُرمَوی، ص نط.
۲۰. محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ص۴۱۴.    
۲۱. ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، مقدمه مُحدّث اُرمَوی، ص نح.
۲۲. ابن قولویه، کامل الزیارات، ص۳۴۵.
۲۳. محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام ج۶، ص۵۴.    
۲۴. احمدبن محمد برقی، کتاب المحاسن ج۱، ص۲۸۷.    
۲۵. احمدبن محمد برقی، کتاب المحاسن ج۲، ص۴۸۹.    
۲۶. محمدبن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد «ص»، ص۵۱ ـ ۵۲.
۲۷. محمدبن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد «ص»، ص۸۸.
۲۸. علی بن ابراهیم قمی، تفسیرالقمی ج۲، ص۳۳۵.    
۲۹. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ص۴۷.
۳۰. ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، ص۲.
۳۱. ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، ص۳۸.
۳۲. ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، ص۴۱ـ۴۲.
۳۳. احمدبن عبداللّه ابونعیم، ذکر اخبار اصبهان ج۱، ص۱۸۷.    
۳۴. عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب ج۱، ص۵۱۱.
۳۵. ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث ج۱، ص۲۸۳.
۳۶. ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان ج۱، ص۱۰۲.
۳۷. ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، مقدمه مُحدّث اُرمَوی، ص نو ـ نز.
۳۸. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ص۱۸.    
۳۹. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ص۳۸.    
۴۰. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ص۱۷ ۱۸.    
۴۱. ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان ج۱، ص۱۰۳.
۴۲. حسین بن محمدتقی نوری، خاتمة مستدرک الوسائل ج۴، ص۲۴.
۴۳. ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، مقدمه مُحدّث اُرمَوی، ص نز ـ نح.
۴۴. علی بن موسی ابن طاووس، اقبال الاعمال ج۱، ص۵۸. با این ملاحظه که نام او اشتباهاً به صورت اسحاق بن ابراهیم الثقفی آمده.
۴۵. ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، ص۳۳.    
۴۶. حسن بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، ص۴۹۵۰.    
۴۷. محمدباقربن محمدتقی مجلسی، الوجیزة فی الرجال، ص۱۵.
۴۸. محمدبن اسماعیل مازندرانی حائری، منتهی المقال فی احوال الرجال ج۱، ص۱۹۶، به نقل از تعلیقة وحید بهبهانی.
۴۹. حسین بن محمدتقی نوری، خاتمة مستدرک الوسائل ج۴، ص۲۴.
۵۰. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ص۱۶-۱۷.    
۵۱. ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث ج۱، ص۲۸۲.    
۵۲. ابن ندیم، الفهرست، ص۲۷۹.
۵۳. ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان ج۱، ص۲۰.
۵۴. احمدبن عبداللّه ابونعیم، ذکر اخبار اصبهان ج۱، ص۱۸۷.    
۵۵. احمدبن عبداللّه ابونعیم، ذکر اخبار اصبهان ج۲، ص۷.    
۵۶. ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان ج۱، ص۱۰۲.
۵۷. عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب ج۱، ص۵۱۱.
۵۸. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ص۳۷۳۸.    
۵۹. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ص۱۷-۱۸.    
۶۰. یاقوت حموی، معجم الادباء ج۱، ص۱۰۵.
۶۱. محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام حوادث و وفیات ۲۸۱ـ۲۹۰ ه، ص۱۱۳.
۶۲. خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات ج۶، ص۱۲۱.
۶۳. ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان چ۱، ص۱۰۲.
۶۴. محسن امین، اعیان الشیعة ج۲، ص۲۰۹ـ۲۱۰.
۶۵. علی بن ابی طالب (ع)، نهج البلاغة، خطبه۲۷.
۶۶. ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، مقدمه مُحدّث اُرمَوی، ص سط ـ ع.
۶۷. اسداللّه اسماعیلیان، شرح نهج البلاغة لابن ابی الحدید( الفهارس)، ص۴۴۱.
۶۸. فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی ج۱، ص۳۲۱.
۶۹. فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ترجمه عربی ج۱، جزء ۲، ص۱۵۵.
۷۰. محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار ج۳۴، ص۴۶ به بعد.
۷۱. محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار ج۳۴، ص۱۶۳ـ ۱۶۵.
۷۲. محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار ج۳۴، ص۲۰۸ـ۲۰۹.
۷۳. حسین بن محمدتقی نوری، خاتمة مستدرک الوسائل ج۴، ص۲۴.
۷۴. ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، مقدمه مُحدّث اُرمَوی، ص عب.
۷۵. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ص۱۷.    
۷۶. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ص۳۷.    
۷۷. علی بن موسی ابن طاووس، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف ج۱، ص۴۲۰.    
۷۸. عبدالکریم بن احمد ابن طاووس، فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی علیه السلام، ص۴۴ ۴۵.    
۷۹. خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات ج۶، ص۱۲۱.
۸۰. یاقوت حموی، معجم الادباء ج۱، ص۱۰۵، همان جا که عبارتِ «کانَ اخباریاً» به صورت «کان جباراً» تصحیف شده است.
۸۱. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ص۱۷ ۱۸.    
۸۲. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ص۳۷۳۸.    
۸۳. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ص۱۷ ۱۸.    
۸۴. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ص۳۷۳۸.    
۸۵. علی بن موسی ابن طاووس، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف ج۱، ص۴۸۱.    
۸۶. کولبرگ(Etan Kohlberg، Amedieval Muslim Scholar at work )، ص۳۶۲ـ۳۶۳.
۸۷. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ص۳۸ ۳۹.    
۸۸. فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی ج۱، ص۳۶۵۳۶۷.    
۸۹. علی بن موسی ابن طاووس، الیقین باختصاص مولانا علی (ع) بامرة المومنین، ص۱۹۳ ۲۰۹.    
۹۰. علی بن موسی ابن طاووس، کشف المحجة لثمرة المهجة، ص۳۵.    
۹۱. علی بن موسی ابن طاووس، کشف المحجة لثمرة المهجة، ص۷۱.    
۹۲. علی بن موسی ابن طاووس، سعدالسعود للنفوس، ص۱۳۵۱۳۶۲.    
۹۳. علی بن موسی ابن طاووس، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف ج۱، ص۴۸۱.    
۹۴. ابن ندیم، الفهرست، ص۲۷۹.
۹۵. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ص۱۷.    
۹۶. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ص۳۷.    
۹۷. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ص۱۸.    
۹۸. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة ج۵، ص۶۴ـ ۶۵.
۹۹. علی بن موسی ابن طاووس، اقبال الاعمال ج۱، ص۵۸.
۱۰۰. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة ج۷، ص۶۱.
۱۰۱. ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، مقدمه مُحدّث اُرمَوی، ص سه ـ سز.
۱۰۲. کولبرگ(Etan Kohlberg، Amedieval Muslim Scholar at work)، ص۱۸۱.
۱۰۳. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی ج۲، ص۱۷.    
۱۰۴. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی ج۳، ص۷۰.    
۱۰۵. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی ج۷، ص۲۶۲.    
۱۰۶. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی ج۷، ص۴۲۸۴۲۹.    
۱۰۷. ابن بابویه، من لایحضره الفقیه ج۳، ص۱۹.    
۱۰۸. ابن بابویه، من لایحضره الفقیه ج۴، ص۵۱۴.    
۱۰۹. محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام ج۶، ص۵۴.    
۱۱۰. محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام ج۶، ص۱۵۷.    
۱۱۱. محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام ج۶، ص۲۹۰.    
۱۱۲. محمدبن مکی شهید اول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة ج۴، ص۱۶۱.    
۱۱۳. ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات ج۱، مقدمه مُحدّث اُرمَوی، ص ع ـ عا.
۱۱۴. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ص۱۷.    




دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، مقاله«ثقفی»، ص۴۲۵۱.    
اندیشه قم.    














جعبه ابزار