• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



تفسیر ابوالفتوح رازی، کهن‌ترین و مشروح‌ترین تفسیر شیعی، به فارسی می‌باشد.

فهرست مندرجات

۱ - معرفی مؤلف
۲ - زمان نگارش تفسیر
۳ - نام تفسیر
       ۳.۱ - نظر منتجب‌الدین رازی
       ۳.۲ - نظر ابن شهرآشوب
       ۳.۳ - نام مشهور
۴ - معرفی کتاب
       ۴.۱ - اولین تفسیر شیعی فارسی
       ۴.۲ - جامعیت تفسیر
       ۴.۳ - متن استوار تفسیر
۵ - روش تفسیری ابوالفتوح
       ۵.۱ - روش کلی وی در تفسیر
       ۵.۲ - تفسیر اجتهادی
       ۵.۳ - روش وی در زمینه اخبار و آثار
       ۵.۴ - شیوه تنظیم تفسیر
       ۵.۵ - روش کار مؤلف
       ۵.۶ - تاریخ و قصص در تفسیر
       ۵.۷ - وضعیت مباحث تکراری
       ۵.۸ - مباحث ذوقی و ادبی و عرفانی
       ۵.۹ - قلم استوار
       ۵.۱۰ - ترجمه آیات
       ۵.۱۱ - جنبه‌های ادبی و زبانی
۶ - تفاسیر گذشته در تفسیر ابوالفتوح
       ۶.۱ - تفاسیر فارسی
       ۶.۲ - نام نبردن از تفاسیر زمان خود
       ۶.۳ - اثبات استفاده از تفاسیر دیگر
       ۶.۴ - تفاسیر استفاده شده
       ۶.۵ - مباحث فقهی و کلامی
       ۶.۶ - تفاسیر هم‌طراز روض‌الجنان
       ۶.۷ - استفاده از التبیان
۷ - شاخصه‌های تفسیری روض‌الجنان
۸ - تأثیر بر تفاسیر دیگر
       ۸.۱ - تفسیر کبیر
       ۸.۲ - تفسیر گازر و منهج‌الصادقین
۹ - نسخه‌های تفسیر
       ۹.۱ - تعداد نسخه‌ها
       ۹.۲ - کهن‌ترین نسخه‌ها
       ۹.۳ - نسخه محدث ارموی
       ۹.۴ - نسخه‌های کامل
۱۰ - تعداد مجلدات
۱۱ - چاپ‌های تفسیر
       ۱۱.۱ - نخستین چاپ
       ۱۱.۲ - چاپ دوم
       ۱۱.۳ - چاپ سوم
       ۱۱.۴ - آخرین چاپ
۱۲ - منابع مقاله
۱۳ - پانویس
۱۴ - منبع



مؤلف آن، ابوالفتوح رازی، از متکلمان امامیه در سده ششم است که اجدادش از نیشابور به ری کوچیده و در آن شهر ساکن شده بودند.



ابوالفتوح این تفسیر را در سال‌های ۵۱۰ تا ۵۳۳ یا اندکی پس از آن نوشته که چون سال وفاتش، بنا بر تحقیقِ مصححان چاپ اخیر کتاب، ۵۵۴ بوده نگارش این اثر در میان‌سالی او بوده است.
[۱] روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیرالقرآن، ج۱، مقدمه یاحقی و ناصح، ص۵۹-۶۲.




در متن کتاب به نام تفسیر اشاره‌ای نشده است.

۳.۱ - نظر منتجب‌الدین رازی


بنابر اجماع دست‌نویس‌ها و منابع هم‌روزگار مؤلف، از جمله فهرست منتجب‌الدین رازی
[۲] فهرست اسماء علماء‌الشیعة و مصنفیهم، ص۴۵.
که شاگرد شیخ بوده، همه جا نام کتاب رَوْض‌الجِنان و رَوْح‌الجَنان آمده است.

۳.۲ - نظر ابن شهرآشوب


تنها در معالم‌العلمای ابن شهرآشوب «رَوْح‌الجنان و رَوْح‌الجنان» ثبت شده که قطعاً کلمه «روح» در آغاز آن محرّف «روض» است، چرا که خود ابن شهرآشوب در کتاب دیگرش، مناقب، گفته است: «ابوالفتوح روایت روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیرالقرآن را به من اجازه داده است».
نام محرّف «روح‌الجنان و روح‌الجنان» به یکی از چاپ‌های کتاب یعنی طبع میرزا ابوالحسن شعرانی نیز راه یافته است.

۳.۳ - نام مشهور


در ایران و به‌ویژه در زبان و قلم عموم این کتاب به نام کلی آن، تفسیر ابوالفتوح رازی، شهرت یافته است.



در این بخش از مقاله به معرفی تفسیر ابوالفتوح رازی پرداخته می‌گردد.

۴.۱ - اولین تفسیر شیعی فارسی


این کتاب اولین تفسیر کامل شیعی فارسی است که پس از مجموعه‌ای از تفاسیر فارسی، همچون: ترجمه منسوب به تفسیر طبری، تاج التراجم، تفسیر ابوبکر عتیق سورآبادی و دیگر تفاسیر فارسی اهل‌سنت مربوط به قرن پنجم و ششم نگاشته شده است.

۴.۲ - جامعیت تفسیر


از نکات شایان ذکر درباره این تفسیر، جامعیت و توجه به ابعاد مختلف ادبی و تاریخی، کلامی، فقهی، روایی و اخلاقی است.

۴.۳ - متن استوار تفسیر


این تفسیر متنی استوار و بی‌تردید در میان آثار پرحجم و ممتاز ادب فارسی به عنوان یکی از ارزنده‌ترین آنها جای خاص خود را باز کرده است.



ابوالفتوح رازی در تفسیر خود، شیوه خوبی را در پیش گرفته است که تفسیر او را از جامعیت خاصی برخوردار کرده است.

۵.۱ - روش کلی وی در تفسیر


شیوه مفسر در این تفسیر چنین است که وی در آغاز به تعداد آیات، مکی و مدنی بودن، اقوال دیگران در این باب و فضیلت سوره‌ها اشاره کرده و آن‌گاه آیه به آیه، به تفسیر قرآن می‌پردازد.
در برابر هر آیه ترجمه آن را آورده و سپس کلمات را شرح و توضیح می‌دهد.

۵.۲ - تفسیر اجتهادی


روش تفسیری وی استفاده از عقل و نقل است و تفسیر او در رده تفاسیر اجتهادی محسوب می‌گردد.

۵.۳ - روش وی در زمینه اخبار و آثار


مؤلف در زمینه اخبار و آثار، هم از منابع و جوامع روایی شیعه و هم از جوامع اهل‌سنت استفاده کرده، به اقوال و گفتار مفسران سده‌های اول توجه زیادی نشان می‌دهد و غالباً بدون هیچ اظهارنظری گفتار آنان را نقل می‌کند.

۵.۴ - شیوه تنظیم تفسیر


شیوه تنظیم تفسیر ابوالفتوح رازی اصولاً کلامی ـ روایی است، اما از آن‌جا که بر جنبه‌های ادبی واژه‌های قرآنی مانند مباحث لغوی و زبانی و استشهاد به اشعار عربی برای روشن شدن معانی کلمات و جنبه‌های صرف و نحوی نیز تأکید دارد، خصوصیت ادبی را هم می‌توان بر آن افزود.

۵.۵ - روش کار مؤلف


روش کار مؤلف، پس از ذکر مقدمه‌ای کوتاه در معانی و اقسام قرآن و بحثی در معنای تفسیر و تأویل و استعاذه، این است که آیه یا آیاتی از هر سوره را به‌ترتیب، از فاتحه تا ناس، آورده و به صورت زیرنویس و لفظ به لفظ به فارسی استوار و پاکیزه‌ای ترجمه کرده است، آن‌گاه از ابتدا، پس از ذکر بخش‌های کوتاهی از آیات، به تفسیر و شرح لغوی و صرفی و نحوی و فقهی و کلامی آن پرداخته و در هر مورد، اقوال و آرای مفسران و نحویان و لغویان و فقها و متکلمان را با استفاده از منابع متقدم ذکر کرده است.

۵.۶ - تاریخ و قصص در تفسیر


اشاره‌های تاریخی و قصص و حکایات و تمثیلات و مباحث فقهی نیز در کتاب آمده است.

۵.۷ - وضعیت مباحث تکراری


مباحث تکراری در آیات به موارد قبلی ارجاع شده است و خود مؤلف نیز به این نکته اشاره دارد.
[۵] روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۱۵۹.


۵.۸ - مباحث ذوقی و ادبی و عرفانی


مباحث ذوقی و ادبی و عرفانی هم بیش‌‌و‌‌کم در خلال بخش‌های تفسیری مطرح شده است.

۵.۹ - قلم استوار


زبان تفسیر، چه در بخش‌های ترجمه و چه در بخش‌های تفسیری، استوار و ادبی و در عین حال ساده است و جز در بخش‌های اندکی از مقدمه و پاره‌ای مباحث ذوقی و عرفانی از شیوه نثر مرسل پیروی می‌کند.

۵.۱۰ - ترجمه آیات


ترجمه آیات در نسخه‌های کهن یا نزدیک به زمان مؤلف، اصیل و حاوی مفردات و تعبیرات کهن و لهجه‌ای است و از جهات متعدد زبانی با زیرنویس آیات در ترجمه تفسیر طبری قابل مقایسه است.
[۶] ترجمه آیات تفسیر طبری و ابوالفتوح رازی، ص۳۰۳ـ۳۱۱.

اما این ترجمه‌ها در نسخه‌های متأخر، به‌ویژه از سده‌های نهم و دهم به بعد، دست‌خوش تغییر و تحریف شده و به نثر و زبان روزگار کاتبان نزدیک گردیده است.

۵.۱۱ - جنبه‌های ادبی و زبانی


جنبه‌های ادبی و زبانی تفسیر ابوالفتوح از جهات متعدد سزاوار توجه است.
[۷] ارزش ادبی تفسیر ابوالفتوح، ج۲، ص۱۰۰ـ۱۲۵.

برخی مختصات زبانی و گویشی کم‌نظیر و مشخص که احتمالاً متعلق به گویش قدیم ری باشد، در کتاب دیده می‌شود که از نظر زبان‌شناسی اهمیت دارد.
[۸] اصلی در تصحیح انتقادی تفسیر ابوالفتوح رازی، ص۹ـ۲۵.
[۹] دستور باش، ص۸۲ـ۹۰.




تفسیر روض‌الجنان نزدیک به دویست سال تفسیرنویسی فارسی و نزدیک به پانصد سال تفسیرنویسی عربی را پشت سر دارد، بنابراین طبیعی است که از منابع تفسیر پیش از خود سود برده باشد.

۶.۱ - تفاسیر فارسی


با این حال، کوچک‌ترین نشانه‌ای حاکی از استفاده او از تفاسیر فارسی پیش از خود از قبیل ترجمه تفسیر طبری، تاج‌التراجم، سورآبادی، قرآن پاک، تفسیر قرآن مجید معروف به تفسیر کیمبریج، در دست نیست.
شاید او با وجود میراث تفاسیر عربی خود را از رجوع به تفسیرهای فارسی بی‌نیاز می‌دیده است.

۶.۲ - نام نبردن از تفاسیر زمان خود


ابوالفتوح رازی از تفاسیر فارسی و عربی زمان خود نامی نبرده است؛ فقط چندین بار از زمخشری مؤلف الکشاف عن حقایق التنزیل با احترام یاد کرده و اشعاری از او نقل کرده اما از کشاف نامی نبرده است.

۶.۳ - اثبات استفاده از تفاسیر دیگر


نشانه‌هایی چون تصریح به نام و نقل آشکار مطالب، استفاده ابوالفتوح رازی از اهمّ تفسیرهای عربی پیشین اعم از شیعه و سنّی را اثبات می‌کند.

۶.۴ - تفاسیر استفاده شده


او در تفسیر خود از بسیاری مفسران پیشین، از قبیل امام حسن عسکری علیه‌السلام، ابوالقاسم کعبی، ابومسلم محمد بن بحر اصفهانی، ابوعلی جبایی و پسرش ابوهاشم جبایی، ابوبکر اصمّ، ابوالحسن رُمّانی، زجّاج، حسین بن فضل بجلی، ابواسحاق ثعلبی، فتّال نیشابوری و به‌ویژه محمد بن جریر طبری، نام برده و از تفسیرهای آنان و به طور خاص از تفسیر طبری استفاده کرده است.
[۱۰] طبری و ابوالفتوح، ص۳۲۷ـ۳۳۲.
[۱۱] روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیرالقرآن، جاهای متعدد.


۶.۵ - مباحث فقهی و کلامی


ابوالفتوح هنگام بحث فقهی و کلامی در آیات، اقوال مفسران اهل‌سنّت را تقریباً با بی‌طرفی کامل ذکر کرده و نظر خود را بر مبنای فقه و کلام شیعه، تحت عنوان «مذهب ما»، بیان داشته است.

۶.۶ - تفاسیر هم‌طراز روض‌الجنان


تفسیر ابوالفتوح در میان امّهات تفاسیر شیعی پیشین، حتی در مباحث لغوی و معانی واژه‌های قرآنی و استشهاد به اشعار عربی، با التبیان فی تفسیرالقرآن شیخ طوسی و مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن طبرسی قابل مقایسه است و از این نظر ظاهراً بر دو تفسیر دیگر رجحان دارد.
[۱۲] دقّت ابوالفتوح رازی در معانی واژه‌ها و مقایسه آن‌ها با تبیان شیخ طوسی و مجمع‌البیان طبرسی، ص۲۰۵ـ۲۱۶.


۶.۷ - استفاده از التبیان


ابوالفتوح ظاهراً از التبیان به طور مستقیم استفاده کرده اما به سبب قرب زمانِ تألیف از وجود مجمع‌البیان بی‌خبر بوده است و مشابهت این دو می‌تواند از اشتراک منابع و نزدیکی مشرب فقهی و کلامی دو مؤلف ناشی شده باشد.



استفاده وسیع ابوالفتوح از منابع فقهی و کلامی فرق مختلف و مباحث تاریخی و قصص و حتی اسرائیلیات، اهمیت آن‌ را از این جهات نیز در میان آثار همگن سزاوار تحقیق کرده است.
[۱۳] ارزش ادبی تفسیر ابوالفتوح.




تفسیر ابوالفتوح رازی بر تفسیرهای عربی و فارسی بعد از خود اثر نهاده است.

۸.۱ - تفسیر کبیر


قاضی نورالله شوشتری
[۱۴] مجالس‌المؤمنین، ج۱، ص۴۹۰.
ضمن ستایش از این تفسیر، اظهارنظر کرده که فخرالدین رازی اساس تفسیر کبیر خود را از این کتاب گرفته و برای دفع انتحال، بعضی از تشکیکات خود را بر آن افزوده است.

۸.۲ - تفسیر گازر و منهج‌الصادقین


از میان تفسیرهای فارسی که از ابوالفتوح متأثر بوده و به‌وضوح و گاه به عین عبارت از آن نقل قول کرده‌اند، می‌توان به دو تفسیر پرآوازه شیعه، جلاء‌الاذهان و جلاء‌الاحزان معروف به تفسیرِ گازر تألیف ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانی و منهج‌الصادقین ملا فتح‌الله کاشانی اشاره کرد.
متن این دو کتاب، به‌ویژه تفسیر گازر، با روض‌الجنان اغلب یک‌سان و سزاوار سنجش‌های دقیق است.
[۱۵] تفسیر گازر، ج۱، مقدمه حسینی ارموی، ص ی ـ یا، لز ـ لح.




تفسیر ابوالفتوح تقریباً از زمان حیات مؤلف مورد توجه بوده و مرتب استنساخ و رونویسی شده است.

۹.۱ - تعداد نسخه‌ها


تاکنون ۵۳ نسخه ناقص و کامل از این تفسیر در کتاب‌خانه‌های ایران و دیگر کشورها شناسایی شده است.
[۱۶] روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیرالقرآن، ج۱، مقدمه یاحقی و ناصح، ص۷۶ـ۸۱.


۹.۲ - کهن‌ترین نسخه‌ها


کهن‌ترین نسخه‌ها، دست‌نویس شماره ۱۳۳۶ آستان قدس رضوی مورخ ربیع الاول ۵۵۶ است که تنها مجلدات ۱۶ و ۱۷ تفسیر را شامل می‌شود.

۹.۳ - نسخه محدث ارموی


نسخه‌ای از این کتاب متعلق به کتاب‌خانه شخصی جلال‌الدین محدث ارموی، مورخ دوم صفر ۵۷۹، صریحاً نشان می‌دهد که از روی نسخه‌ای به تاریخ ۵۳۳ کتابت شده است.
[۱۷] دو تکه از تفسیر ابوالفتوح رازی، ص۴۴ـ۵۱.
[۱۸] دست‌نویسی نفیس از تفسیرابوالفتوح رازی، ص۱۶۰ـ۱۸۸.


۹.۴ - نسخه‌های کامل


از میان ۵۳ دست‌نویس شناخته شده این اثر، تنها چهار نسخه است که دو دوره کامل تفسیر (هر دوره در دو نسخه) را تشکیل می‌دهد و مابقی تنها بخشی از این تفسیر است.



تفسیر روض‌الجنان بر اساس تقسیم‌بندی خود مؤلف و تصریح برخی از هم‌روزگاران او مانند منتجب‌الدین رازی
[۱۹] فهرست اسماء علماء‌الشیعة و مصنفیهم، ص۴۵.
و عبدالجلیل قزوینی
[۲۰] نقض، ص۲۱۲.
و اتفاق همه دست‌نویس‌ها بیست جلد بوده که فراهم آورندگان سه چاپ اول کتاب تقسیم‌‌بندی را مراعات نکرده‌اند.



همان‌طور که گذشت تفسیر ابوالفتوح از زمان خود مؤلف کانون توجه بوده و چاپ‌های مختلفی از آن به چاپ رسیده است.

۱۱.۱ - نخستین چاپ


تفسیر ابوالفتوح را نخستین بار تنی چند از فضلا، از جمله ملک‌الشعرا صبوری، در ۱۳۰۷ و ۱۳۰۹ در پنج مجلد آماده چاپ کردند که دو مجلد آن در ۱۳۲۳ به فرمان مظفرالدین شاه و سه جلد باقی مانده در ۱۳۱۳ـ ۱۳۱۵ ش به دستور علی‌اصغر حکمت، وزیر معارف وقت، به چاپ رسید (همین چاپ، که در پایان مجلد پنجم حاوی مؤخره‌ای به قلم محمد قزوینی درباره مؤلف و تفسیر اوست، در ۱۴۰۴ در قم به صورت افست منتشر شده است).

۱۱.۲ - چاپ دوم


چاپ دیگری از این کتاب در ده جلد در ۱۳۲۰ ش با تصحیح و حواشی مهدی الهی قمشه‌ای منتشر شد.

۱۱.۳ - چاپ سوم


چاپ سوم این کتاب در ۱۳۸۲ با تصحیح و حواشی میرزا ابوالحسن شعرانی در سیزده مجلد با نام روح‌الجنان و روح‌الجنان سامان یافت که بارها به طریق افست تجدید طبع شده است.

۱۱.۴ - آخرین چاپ


آخرین چاپ آن در بیست جلد با تصحیح و مقابله با ۳۸ نسخه کهن و ذکر نسخه بدل‌ها و با مقدمه‌ای مبسوط به کوشش و تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح در سال‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۶ش، از سوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی منتشر شده است.



ابن شهرآشوب، معالم‌العلماء، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱.
• ابن شهرآشوب، مناقب آل‌ ابی طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم.
ابوالفتوح رازی، روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیرالقرآن، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش.
تقی بینش، «نفائس کتاب‌خانه آستان قدس رضوی: دو تکه از تفسیر ابوالفتوح رازی»، نامه آستان قدس، ش ۵ (اردیبهشت ۱۳۴۰).
حسین بن حسن جرجانی، تفسیر گازر، چاپ جلال الدین حسینی ارموی، تهران ۱۳۳۷ـ ۱۳۴۱ ش.
عسکر حقوقی، «ارزش ادبی تفسیر ابوالفتوح»، در مجموعه خطابه‌های نخستین کنگره تحقیقات ایرانی، به کوشش غلامرضا ستوده، تهران ۱۳۵۳ ش.
محمدحسن خزاعی، «دقت ابوالفتوح رازی در معانی واژه‌ها و مقایسه آن‌ها با تبیان شیخ طوسی و مجمع‌البیان طبرسی (ره)»، مشکوة، ش ۴۸ (پاییز ۱۳۷۴).
جلیل ساغروانیان، «دستور باش: تفسیرساختی ویژه در روض‌الجنان و روح‌الجنان»، مشکوة، ش ۲۷ (تابستان ۱۳۶۹).
نورالله بن شریف‌الدین شوشتری، مجالس‌المؤمنین، تهران ۱۳۵۴ ش.
عبدالجلیل قزوینی، نقض، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
علی بن عبیدالله منتجب‌الدین رازی، فهرست اسماء علماء‌الشیعة و مصنفیهم، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
محمدمهدی ناصح، «ترجمه آیات تفسیر طبری و ابوالفتوح رازی»، در یادنامه طبری، ویرایش محمد قاسم‌زاده، تهران ۱۳۶۹ ش.
محمدجعفر یاحقی، «اصلی در تصحیح انتقادی تفسیر ابوالفتوح رازی»، مشکوة، ش ۶ (زمستان ۱۳۶۳).
• محمدجعفر یاحقی، «دست‌نویسی نفیس از تفسیر ابوالفتوح رازی»، مشکوة، ش ۶ (زمستان ۱۳۶۳).
• محمدجعفر یاحقی، «دست‌نویسی نفیس از تفسیرابوالفتوح رازی»، مشکوة، ش ۳ (تابستان ۱۳۶۲).
• محمدجعفر یاحقی، «طبری و ابوالفتوح»، در یادنامه طبری، ویرایش محمد قاسم‌زاده، تهران ۱۳۶۹ ش.


 
۱. روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیرالقرآن، ج۱، مقدمه یاحقی و ناصح، ص۵۹-۶۲.
۲. فهرست اسماء علماء‌الشیعة و مصنفیهم، ص۴۵.
۳. معالم‌العلماء، ص۱۷۵.    
۴. مناقب آل‌ ابی طالب، ج۱، ص۱۴.    
۵. روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۱۵۹.
۶. ترجمه آیات تفسیر طبری و ابوالفتوح رازی، ص۳۰۳ـ۳۱۱.
۷. ارزش ادبی تفسیر ابوالفتوح، ج۲، ص۱۰۰ـ۱۲۵.
۸. اصلی در تصحیح انتقادی تفسیر ابوالفتوح رازی، ص۹ـ۲۵.
۹. دستور باش، ص۸۲ـ۹۰.
۱۰. طبری و ابوالفتوح، ص۳۲۷ـ۳۳۲.
۱۱. روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیرالقرآن، جاهای متعدد.
۱۲. دقّت ابوالفتوح رازی در معانی واژه‌ها و مقایسه آن‌ها با تبیان شیخ طوسی و مجمع‌البیان طبرسی، ص۲۰۵ـ۲۱۶.
۱۳. ارزش ادبی تفسیر ابوالفتوح.
۱۴. مجالس‌المؤمنین، ج۱، ص۴۹۰.
۱۵. تفسیر گازر، ج۱، مقدمه حسینی ارموی، ص ی ـ یا، لز ـ لح.
۱۶. روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیرالقرآن، ج۱، مقدمه یاحقی و ناصح، ص۷۶ـ۸۱.
۱۷. دو تکه از تفسیر ابوالفتوح رازی، ص۴۴ـ۵۱.
۱۸. دست‌نویسی نفیس از تفسیرابوالفتوح رازی، ص۱۶۰ـ۱۸۸.
۱۹. فهرست اسماء علماء‌الشیعة و مصنفیهم، ص۴۵.
۲۰. نقض، ص۲۱۲.




دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تفسیر ابوالفتوح رازی»، شماره۳۷۰۱.    
سایت اندیشه قم    









جعبه ابزار