• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

علم ‌فقه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



علم فقه از وسیع‌ترین و گسترده‌‏ترین علوم اسلامی است. تاریخ آن از همه علوم دیگر اسلامی قدیمی‏تر است.




در همه زمان‌ها در سطح بسیار گسترده‏ای تحصیل و تدریس می‌شده است. مسائل فراوانی که شامل همه شؤون زندگی بشر می‏شود در فقه طرح شده است. مسائلی که در جهان امروز تحت عنوان حقوق طرح می‏شود با انواع مختلفش: حقوق اساسی، حقوق مدنی، حقوق خانوادگی، حقوق جزائی، حقوق اداری، حقوق سیاسی و... در ابواب مختلف فقه با نام‌های دیگر پراکنده است. به علاوه در فقه، مسائلی هست که در حقوق امروز مطرح نیست، مانند مسائل عبادات.



کلمه «فقه‏» و «تفقه‌» در قرآن کریم و در احادیث، زیاد به کار برده شده است. مفهوم این کلمه در همه جا همراه با تعمق و فهم عمیق است. در قرآن کریم آمده است:
فلو لا نفر من کل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون؛چرا از هر گروهی یک دسته کوچ نمی‏کنند تا در امر دین بصیرت کامل پیدا کنند و پس از بازگشتن، مردم خود را اعلام خطر نمایند، باشد که از ناشایست‌ها حذر نمایند.
در حدیث است که رسول اکرم صلوات الله علیه فرمود: من حفظ علی امتی اربعین حدیثا بعثه الله فقیها عالما؛و هر کس چهل حدیث بر امت من حفظ کند خداوند او را فقیه و عالم محشور کند.
درست نمی‏دانیم که علما و فضلاء صحابه به عنوان «فقهاء» خوانده می‏شده‏اند یا نه. ولی مسلم است که از زمان تابعین (شاگردان صحابه - کسانی که پیغمبر را درک نکرده ولی صحابه را درک کرده‏اند) این عنوان بر عده‏ای اطلاق می‏شده است.
هفت نفر از تابعین به نام «فقهاء سبعه‏» خوانده می‏شده‏اند. سال ۹۴ هجری که سال فوت حضرت علی بن الحسین علیهما السلام است و در آن سال سعید بن مسیب و عروة بن زبیر از فقهاء سبعه و سعید بن جبیر و برخی دیگر از فقهاء مدینه در گذشتند به نام «سنة الفقهاء» نامیده شد. از آن پس دوره به دوره به علماء عارف به اسلام - خصوصا احکام اسلام - «فقهاء» اطلاق می‏شد.
ائمه اطهار مکرر این کلمه را به کار برده‏اند، بعضی از اصحاب خود را امر به تفقه کرده‏اند و یا آنها را فقیه خوانده‏اند. شاگردان مبرز ائمه اطهار در همان عصرها به عنوان «فقهاء شیعه‌» شناخته می‏شده‏اند.



علماء اسلام، تعالیم اسلامی را منقسم کردند به سه قسمت:
الف. معارف و اعتقادات، یعنی اموری که هدف از آنها شناخت و ایمان و اعتقاد است که به قلب و دل و فکر مربوط است مانند مسائل مربوط به مبدا و معاد و نبوت و وحی و ملائکه و امامت.
ب. اخلاقیات و امور تربیتی، یعنی اموری که هدف از آن‌ها این است که انسان از نظر خصلت‌های روحی چگونه باشد و چگونه نباشد، مانند تقوا، عدالت، جود و سخا، شجاعت، صبر و رضا، استقامت و غیره.
ج. احکام و مسائل عملی، یعنی اموری که هدف از آن‌ها این است که انسان در خارج، عمل خاصی انجام دهد، و یا عملی که انجام می‏دهد چگونه باشد و چگونه نباشد، و به عبارت دیگر «قوانین و مقررات موضوعه‌».
فقهاء اسلام، کلمه فقه را در مورد قسم اخیر اصطلاح کردند، شاید از آن نظر که از صدر اسلام آنچه بیشتر مورد توجه و پرسش مردم بود مسائل عملی بود. از اینرو کسانی که تخصصشان در این رشته مسائل بود به عنوان «فقهاء» شناخته شدند.



در تعریف «فقه»- به معنای- خاص گفته‏اند: «الْفِقْهُ هُوَ الْعِلْمُ بِالْاحْکامِ الشَّرعِیَّةِ الفَرْعِیَّةِ عَنْ ادِلَّتِهَا التَّفْصِیلِیَّةِ»
[۴] معالم الدین فی الاصول، ص۲۲.
فقه، عبارت از علم به احکام فرعی شریعت از روی (منابع و) دلایل تفصیلی آن است. عبارت «الاحکام الشّرعیّه» در تعریف مزبور، احکام عقلی از قبیل فلسفه و مانند آن، کلمه «الفرعیّه» اصول دین و مسائل اعتقادی اسلام و جمله «عن ادلّتها التّفصیلیّة» علم‏ غیر مجتهد را از محدوده «فقه» خارج می‏کند. از این رو، «مقلّد» را نمی‏توان «فقیه» نامید، اگر چه به همه فتاوای مجتهد خود عالم باشد؛ زیرا علم او از روی دلیل نیست، بلکه از روی تقلید است.



لازم است بعضی اصطلاحات خاص فقهاء را ذکر کنیم. از آن جمله این است که فقهاء احکام را، یعنی مقررات موضوعه الهی را به دو قسم تقسیم می‏کنند: حکم تکلیفی، حکم وضعی.
حکم تکلیفی یعنی وجوب، حرمت، استحباب، کراهت، اباحه.
این پنج‏ حکم به عنوان احکام خمسه تکلیفیه خوانده می‏شوند.
می‏گویند از نظر اسلام هیچ کاری از کارها خالی از این پنج‏حکم نیست، یا واجب است‏یعنی باید انجام یابد و نباید ترک شود مانند نمازهای یومیه، و یا حرام است‏ یعنی نباید انجام یابد و باید ترک شود مانند دروغ، ظلم، شرب خمر و امثال اینها، و یا مستحب است، یعنی خوب است انجام یابد ولی اگر انجام نیافت مجازات ندارد، مانند نمازهای نافله یومیه، و یا مکروه است، یعنی خوب است انجام نیابد ولی اگر انجام یافت مجازات ندارد، مانند سخن دنیا گفتن در مسجد که جای عبادت است، و یا مباح است، یعنی فعل و ترکش علی السویه است مانند اغلب کارها. احکام تکلیفی همه از قبیل امر و نهی و یا رخصت است.
اما احکام وضعی از این قبیل نیست، مانند زوجیت، مالکیت، شرطیت، سببیت و امثال این‌ها.



مطلب دیگر اینکه واجبات بر دو قسم است: تعبدی و توصلی.
واجب تعبدی یعنی آن که در انجامش قصد قربت‌ شرط است، یعنی اگر انسان به قصد تقرب به خداوند، بدون هیچ غرض دنیوی و مادی انجام دهد صحیح است و اگر نه، صحیح نیست، مانند نماز و روزه.
اما واجب توصلی یعنی آن که فرضا به قصد تقرب به خداوند هم انجام نیابد تکلیف ساقط می‏شود، مثل اطاعت پدر و یا مادر، یا انجام تعهدات اجتماعی از قبیل اینکه انسان متعهد می‏شود که فلان کار را در مقابل فلان اجرت انجام دهد، که باید انجام دهد، بلکه مطلق وفای به وعده و عهد این طور است.



واجبات به گونه‏ای دیگر نیز تقسیم می‏شوند: عینی و کفائی. واجب عینی یعنی آنکه بر هر کس بخصوص و جدا جدا واجب است، مانند مانند نماز و روزه، ولی واجب کفائی عبارت است از آنکه بر عموم مسلمین واجب است که یک کار معین را انجام دهند و با انجام یک یا چند فرد، از دیگران ساقط می‏گردد، مانند ضروریات اجتماعی از قبیل پزشکی، سربازی، قضاوت، افتاء، زراعت، تجارت و غیره. و از این قبیل است امر تجهیز اموات که بر عموم واجب است و با تصدی بعضی، از دیگران ساقط می‏شود.



واجبات به گونه‏ای دیگر هم تقسیم می‏شوند: تعیینی و تخییری. واجب تعیینی آن است که یک کار متعین و مشخص باید انجام شود، مانند نمازهای یومیه، روزه، حج، خمس، زکات، امر به معروف، و جهاد و غیره.
ولی واجبات تخییری عبارت است از اینکه مکلف باید یکی از چند کار را انجام دهد، مانند برخی از کفارات. مثلا اگر کسی به عمد روزه ماه مبارک رمضان را نگرفته است باید یا یک بنده آزاد کند و یا شصت نفر محتاج را اطعام کند و یا شصت روز روزه بگیرد.



تقسیم دیگر این است که واجب بر دو قسم است: نفسی و مقدمی. واجب نفسی آن است که فی نفسه مورد توجه شارع است، مطلوب بودنش به خاطر خودش است نه به خاطر یک واجب دیگر.
مثلا نجات دادن یک انسان مشرف به هلاکت واجب است ولی این واجب مقدمه واجب دیگری نیست. اما کوشش‌های مقدماتی برای نجات او از قبیل اینکه فرض شود انسانی در چاهی افتاده است و باید طناب و سایر وسائل فراهم شود تا از چاه بیرون آورده شود، تهیه وسائل واجب است اما به عنوان مقدمه یک واجب دیگر.
یا مثلا اعمال حج واجب است به وجوب نفسی، ولی تهیه گذرنامه و بلیط و سایر وسائل مقدماتی واجب است به وجوب مقدمی. نماز واجب است به وجوب نفسی، اما وضو و یا غسل در وقت نماز برای نماز واجب است به وجوب مقدمی.



 
۱. توبه(سوره۹)،آیه۱۲۲.    
۲. خصال، ص۵۴۱.    
۳. ثواب الاعمال ص۱۶۲.    
۴. معالم الدین فی الاصول، ص۲۲.




آشنایی با ابواب فقه، ص۱۴-۱۵.    






جعبه ابزار