غیر منقول
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ظرف
وسیله‌ای برای نگهداری چیزی می‌باشد.
در
روایات، «
آنیه»
موضوع احکامی که خواهد آمد قرار گرفته و نه «ظرف»؛ هرچند به تصریح برخی لغویان میان این دو
واژه تفاوتی نیست؛
لیکن به نظر
عرف «آنیه»
اخص از ظرف است؛ از این رو، ظرف بر آنچه آنیه صدق می‌کند،
اطلاق می‌شود؛ لیکن آنیه بر همه آنچه که ظرف بر آن صدق می‌کند، اطلاق نمی‌شود، مانند
کیسه.
مراد از آنیه در کلمات
فقها معنای عرفی آن است؛ لیکن در اینکه معنای عرفی آنیه چیست دیدگاهها مختلف است.
برخی گفته‌اند: آنیه چیزی است که این ویژگیها را داشته باشد: ظرف باشد؛
مظروف آن قابل جدا شدن از آن باشد؛ از ظروفی باشد که اعضای خانواده به طور متعارف برای خوردن، نوشیدن، پختن، شستن و مانند آن از آن استفاده می‌کنند؛ ته داشته باشد تا مظروف در آن قرار گیرد و نیز اطراف آن مقداری بالا آمده باشد.
برخی، بعضی ویژگیهای یاد شده را نپذیرفته و مفهوم آنیه را گسترده‌تر از آن دانسته و گفته‌اند:
قدر متیقن از معنای آنیه این است که آنیه به آلاتی گفته می‌شود که به لحاظ شأنی ساخته شده تا از آن، هنگام نیاز به عنوان ظرف نیز استفاده شود؛ هرچند بالفعل برای این جهت ساخته نشده باشد، بلکه برای
غرضی دیگر ساخته شده باشد.
برخی دیگر گفته‌اند:
مفهوم آنیه از مفاهیم مجمل است؛ از این رو، به
قدر متیقن اکتفا می‌شود و قدر متیقن از مفهوم آنیه ظرفی است که برای خوردن یا نوشیدن ساخته شده است. صاحب این دیدگاه در ادامه می‌افزاید: بلکه ممکن است گفته شود:
عنوان آنیه به ظرفی اختصاص دارد که قابل استفاده برای نوشیدن باشد.
با توجه به تعاریف مختلف، بعضی ظرفها طبق بعضی تعریفها خارج از عنوان آنیه و طبق بعضی تعریفهای دیگر داخل در آن خواهد بود؛ از این رو، کلمات
فقها مختلف است؛ برخی، ظروفی را از آنیه بر شمرده و برخی دیگر آنها را خارج از آن دانسته‌اند.
از ظرف به معنای عام در باب
تجارت تحت عنوان «
اِندار» (کم کردن وزن ظرف) در
بیع بحث کرده‌اند. و از ظرف به معنای خاص که به آن «آنیه» گفته می‌شود و موضوع این مقاله است در بابهای
طهارت،
زکات و
اطعمه و
اشربه سخن گفته‌اند.
ظرف به لحاظ ماده‌ای که از آن ساخته می‌شود سه گونه است: ساخته شده از
طلا و
نقره؛ از پوست یا
استخوان حیوانات و از غیر
مواد یاد شده.
هر یک از این ظروف دارای احکامی است که به آنها اشاره می‌شود. ظروف ساخته شده از طلا و
نقره: بدون تردید، خوردن و آشامیدن از ظروف طلا و نقره
حرام است؛
لیکن در اینکه هر نوع استفاده از ظروف، حتی
زینت کردن به آن حرام است یا تنها خوردن و آشامیدن، اختلاف می‌باشد.
مشهور همه انواع استفاده از آن را حرام می‌دانند؛ بلکه بر آن ادعای
اجماع شده است.
آیا صرف نگهداری ظروف، بدون استفاده از آن نیز
حرام است یا نه؟ اختلاف می‌باشد. مشهور آن را نیز حرام می‌دانند.
در اینکه
حرمت خوردن و نوشیدن از ظرف طلا و
نقره به خوردنی و نوشیدنی موجود در ظرف نیز سرایت می‌کند و آن را
حرام می‌گرداند یا نه، اختلاف می‌باشد. قول دوم مشهور است.
بنابر قول به حرمت
مطلق استعمال، در صورت
وضو یا
غسل با
آب موجود در ظرف طلا و نقره، آیا
وضو یا
غسل صحیح است یا
باطل؟ اقوال به شرح زیر مختلف است.
بطلان وضو و غسل مطلقا.
صحت آن دو مطلقا.
بطلان، در صورتی که
وضو یا
غسل، ارتماسی باشد و صحّت در صورت ارتماسی نبودن آن دو.
بطلان مطلقا در فرض انحصار آب به آب موجود در ظرف طلا و نقره و در فرض عدم انحصار، در صورتی که وضو یا غسل ارتماسی انجام گیرد؛ اما اگر ارتماسی انجام نشود محکوم به صحّت است.
دیدگاه چهارم به اضافه قول به بطلان وضو یا غسل در صورت ریختن آب از ظرف نیز و قول به صحّت در صورت برداشتن
آب از ظرف با دست.
اگر کسی از روی جهل به موضوع (طلا یا نقره بودن ظرف) از ظرف طلا یا نقره وضو بگیرد یا غسل کند، عملش صحیح است؛ اما اگر این اقدام از روی
جهل به
حکم باشد، در صورتی که در جهل خود معذور نباشد (
جاهل مقصر باشد) به اجماع ادعا شده
حکم او حکم عامد است و در نتیجه وضو یا غسلش باطل خواهد بود؛ لیکن اگر در جهل خود معذور (
جاهل قاصر) باشد، آیا وضوی او صحیح است یا نه؟ اختلاف می‌باشد. قول به صحّت به مشهور نسبت داده شده است
برخی وضو و
غسل ارتماسی را مطلقا چه از روی جهل به حکم باشد یا موضوع باطل دانسته‌اند
بنابر قول به حرمت انواع استفاده حتی نگهداری از ظروف طلا و نقره، خرید و فروش، ساختن و گرفتن
اجرت بر آن حرام است؛ بلکه از بین بردن صورت و شکل و نه مادّه آن واجب می‌باشد؛ بدون آنکه ضمانی متوجه از بین برنده باشد؛ لیکن بنابر قول به
جواز استفاده از آن در غیر خوردن و نوشیدن یا جواز نگهداری آن، داد و ستد و نیز ساختن آن به این غرض اشکال ندارد.
برخی معاصران، خرید و فروش آن را مطلقا جایز می‌دانند.
استفاده از ظروف طلا و نقره، حتی با داشتن روکشی از
جنس دیگر، همچون
مس حرام است.
استفاده از ظروف ساخته شده از طلا و نقره، در صورتی که عنوان یکی از آن دو (ظرف طلا یا نقره) بر آن صادق باشد،
حرام است. در غیر این صورت آیا استفاده از آن حرام است یا نه؟ اختلاف می‌باشد.
استفاده از ظرفی که از طلا یا نقره با
فلزی دیگر ساخته شده، چنانچه عنوان ظرف طلا یا نقره بر آن صدق کند حرام و در غیر این صورت جایز است.
عنوان مفضّض به ظرفی اطلاق می‌شود که قطعه‌هایی از نقره جهت تزیین در آن به کار رفته یا بعض آن از نقره باشد و یا
روکش نقره‌ای داشته باشد. در اینکه عنوان یاد شده بر ظرفی که با نقره آب داده شده صدق می‌کند یا نه، اختلاف است.
چنان که صدق عنوان یاد شده بر ظرفی که قطعاتی از نقره به صورت
حلقه یا
زنجیر در آن به کار رفته محل اشکال و اختلاف است.
استفاده از ظرف مفضّض بنابر قول مشهور جایز، اما
مکروه است؛
لیکن هنگام نوشیدن
واجب است از نهادن
دهان بر قطعه نقره‌ای اجتناب گردد.
آیا ظرفی که بعض آن با نقره آب داده شده بنابر قول به شمول عنوان مفضّض بر آن نیز همین حکم (وجوب اجتناب از گذاشتن دهان بر محل نقره) را دارد یا نه؟ اختلاف است. بنابر قول به اجتناب، چنانچه تمامی ظرف با نقره آب داده شده باشد، باید از نهادن دهان بر تمامی اطراف ظرف اجتناب کرد.
استفاده از ظرفی که روکش نقره دارد، در صورتی که روکش آن به گونه‌ای باشد که در صورت جدا شدن از ظرف، ظرفی مستقل به شمار رود، حرام است؛
لیکن برخی گفته‌اند: در صورتی که روکش چسبیده به ظرف باشد و با آن یکی به شمار رود، استفاده از آن جایز است.
آیا ظرف تزیین شده با طلا
حکم ظرف تزیین شده با نقره (
مفضّض) را دارد یا نه؟ اختلاف است.
بسیاری از
فقها متعرض حکم مذهّب نشده‌اند.
ظروف طلا و نقره زکات ندارند.
جواز استفاده از ظروف ساخته شده از
پوست حیوانات مشروط به
نجس العین نبودن و
مذکی بودن آن حیوان است.
در اینکه در حیوان
حرام گوشت، علاوه بر
تذکیه،
دباغی بودن پوست نیز شرط جواز استفاده از آن است یا نه، اختلاف می‌باشد.
البته اگر ظرف از پوست حیوانی که
خون جهنده ندارد ساخته شده باشد، جواز استفاده از آن مشروط به تذکیه نخواهد بود؛ زیرا بدون تذکیه نیز
پاک است.
استفاده از ظرفی که از پوست حیوان نجس العین، همچون
سگ و
خوک و یا از
مردار (حیوان تذکیه نشده) ساخته شده، در چیزهایی که
طهارت در آنها شرط است، مانند خوردن، آشامیدن،
وضو و
غسل جایز نیست؛ لیکن آیا در چیزهایی که طهارت در آنها شرط نیست، مانند
آب و
غذا دادن به حیوانات، جایز است یا نه؟ اختلاف می‌باشد.
در جواز استفاده از ظرف ساخته شده از
استخوان حیوانات، تنها پاک بودن حیوان کفایت می‌کند و نیازی به تذکیه نیست. بنابر این، ساختن ظرف از استخوان حیوان نجس، همچون سگ و
خوک جایز نیست.
استفاده از ظروف
نفیس و گران قیمتِ ساخته شده از غیر طلا و نقره جایز است؛ خواه منشأ ارزشمندی آنها ساخته شدن از مواد گران بها همچون
یاقوت و
الماس باشد یا کارهای
هنری‌ای که روی آنها انجام گرفته است.
ظروف
مباح در برخی موارد به سبب عروض بعضی حالات، حکم دیگری پیدا می‌کنند که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
استفاده از ظرف غصبی، بلکه هر نوع تصرفی در آن حرام است. بنابر این، وضو گرفتن یا غسل کردن با آب موجود در ظرف
غصبی حرام خواهد بود؛
لیکن در صورت اقدام به این عمل، آیا وضو و غسلش صحیح است یا باطل؟ اختلافی که در وضو یا غسل با آب موجود در ظرف طلا و نقره گذشت، در این
مسئله نیز جریان دارد.
ظرفی که بر اثر تماس با
نجاست، نجس شده است، تطهیر آن برای استفاده در چیزهایی که مشروط به پاک بودن است، مانند خوردنی، نوشیدنی و آب غسل و وضو، واجب است.
در تطهیر ظرف متنجس، علاوه بر شرایط عمومی تطهیر، از قبیل پاک و
مطلق بودن آب و زوال
عین نجاست، شرایط خاصی از قبیل تعدد شستن و
خاک مال کردن نیز وجود دارد که به آنها اشاره می‌شود.
در اینکه در تطهیر ظرف نجس در غیر نجاسات خاص، تعدد شستن لازم است یا نه، دیدگاهها مختلف است: کفایت یک بار شستن مطلقا؛
لزوم سه بار شستن مطلقا؛
تفصیل بین تطهیر با
آب قلیل که باید سه بار شسته شود و
آب کثیر که یک بار شستن کفایت می‌کند
و دو بار شستن در آب قلیل.
بنابر قول مشهور، ظرفی که به
ولوغ سگ نجس شده است؛ یعنی سگ آن را لیسیده یا از آن چیز مایعی خورده، باید ابتدا آن را خاک مالی کرد و سپس دو بار شست.
در اینکه خاک مالی تنها در صورت شستن ظرف با آب قلیل لازم است یا مطلقا؛ هرچند با آب کثیر شسته شود، اختلاف می‌باشد. مشهور قول دوم است.
نیز در اینکه دو بار شستن، به شستن با آب قلیل اختصاص دارد یا مطلقا لازم است، حتی اگر با آب کثیر شسته شود، اختلاف است.
همچنین در اینکه آیا بعد از تطهیر با آب، ظرف را باید
خشک کرد یا لازم نیست؟ اختلاف می‌باشد. مشهور قائل به قول دوم‌اند؛
لیکن برخی خشک کردن ظرف را لازم دانسته‌اند.
چنانچه ظرفی با آب
دهان سگ بدون ولوغ یا
رطوبت بدن آن و یا افتادن سگ به درون ظرف، نجس شود، بنابر قول مشهور،
خاک مالی لازم نیست.
بنابر قول مشهور میان متأخران، ظرفی که با ولوغ خوک نجس شده است باید هفت بار شسته شود و نیازی به خاک مالی کردن نیست.
برخی قدما خوک را به سگ ملحق کرده و در نتیجه یک بار خاک مالی و دو بار شستن را لازم دانسته‌اند.
در اینکه لزوم هفت مرتبه شستن بنابر قول نخست، اختصاص به شستن با آب قلیل دارد یا مطلقا لازم است، هرچند با
آب کثیر شسته شود، مسئله اختلافی است. بنابر قول نخست، یک بار شستن با آب کثیر کفایت می‌کند؛
لیکن بنابر قول دوم، در لزوم هفت بار شستن فرقی میان آب قلیل و کثیر نیست.
بنابر قول مشهور، ظرفی که
موش صحرایی در آن مرده باشد، باید هفت بار شسته شود
در اینکه لزوم تعدد شستن، به آب قلیل اختصاص دارد یا نه، اختلافی که در ولوغ
خوک گذشت اینجا نیز مطرح است.
بنابر قول منسوب به مشهور، ظرف متنجس به
شراب باید هفت بار شسته شود تا
پاک گردد.
برخی، سه بار شستن را لازم دانسته‌اند.
برخی دیگر، همچون سایر نجاسات، یک بار شستن را کافی دانسته‌اند.
برخی، دو مرتبه شستن را در همه نجاسات جز ولوغ لازم دانسته‌اند.
آیا لزوم تعدد شستن بنابر قول به آن، اختصاص به شستن با آب قلیل دارد یا از این جهت تفاوتی میان آب قلیل و کثیر نیست؟ مسئله اختلافی است.
در اینکه حکم یاد شده اختصاص به
خمر دارد یا در همه انواع
مست کننده‌ها جاری می‌باشد، اختلاف است.
ظرف متنجس با آب قلیل دو گونه قابل تطهیر است: نخست آنکه سه بار آن را از آب پر کنند و خالی نمایند و دیگر آنکه سه بار آب به درون ظرف بریزند و در هر بار در ظرف بچرخانند؛ به گونه‌ای که به تمامی جاهای نجس برسد و سپس بیرون بریزند.
برخی در کفایت گونه نخست تطیهر اشکال کرده‌اند.
بنابر قول منسوب به مشهور، ظرف متنجس به هر نوع نجاستی، حتی ولوغ سگ یا
خمر با یک بار شستن در آب کثیر پاک می‌شود؛ لیکن در متنجس به ولوغ، قبل از شستن باید خاک مالی شود. بنابر این، تعدد شستن اختصاص به آب قلیل دارد.
ظرفهای بزرگی که قابلیت جابه جایی ندارند در صورت نجس شدن به یکی از روشهای زیر تطهیر می‌گردند:
سه بار پر کردن از آب و هر بار با ظرفی خالی کردن.
آب را به داخل ظرف ریختن و رساندن آن با دست یا وسیله‌ای دیگر به تمامی جاههای نجس و سپس خالی کردن ظرف. این عمل باید سه بار تکرار شود.
رساندن آب به تمامی جاهای نجس ظرف به وسیله‌ای چون
آفتابه از پایین به بالا یا بالعکس و خالی کردن آن.آیا لازم است هر بار
غساله را بیرون بریزند یا نه؟ همچنین آیا
لازم است وسیله‌ای را که با آن غساله را بیرون می‌ریزند هر بار شسته شود یا نه؟ مسئله اختلافی است.
به تصریح گروهی از فقها، ظرفهای بزرگ غیر قابل انتقال و نیز ظرفهای ثابت کار گذاشته شده درون
ساختمان یا زمین، با تابش
خورشید پاک می‌شوند.
بنابر قول مشهور، وضو گرفتن از ظرفهایی که
تصویر موجودات دارای
روح، همچون
انسان و
حیوان بر آنها نقش بسته
مکروه است.
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، ج۵، ص۲۹۰، برگرفته از مقاله «عاريه».
