منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
« منابع اجتهاد از ديدگاه مذاهب اسلامى» كتابى است كه توسط آيت الله
محمد ابراهيم جنّاتى شاهرودى در سال ۱۳۶۷ ش و به
زبان فارسى براى تبيين ادله‌اى كه مذاهب گوناگون اسلامى در فقه خود بدانها
استدلال مى‌كنند، تأليف شده است كه براى محققان فن بسيار مفيد مى‌باشد.
ايشان در سال ۱۳۱۱ هجرى شمسى در شاهرود ديده به جهان گشودند.
آية الله جناتى در شش سالگى به اشاره پدر به فراگيرى
قرآن مجيد و
ادبيات فارسى پرداخته و در يازده سالگى وارد مدرسه علميه
شاهرود گرديده و در مدت چهار سال موفق به
اتمام مقدمات و مقدارى از سطح عالى شدند. هنوز هيجده بهار از عمر ايشان نگذشته بود كه سطوح عاليه
فقه و اصول را به ضميمه
منظومه سبزوارى به پايان رسانده و به منظور گذراندن مراحل بعدى به
مشهد هجرت كرده و از درس‌هاى اساتيد آن حوزه علمى بهره فراوان بردند.
پس از مدتى به
قم رفته و با شركت در درس خارج فقه آية اللّه العظمى بروجردى و خارج اصول امام خمينى به تحصيل ادامه دادند. سپس به
نجف اشرف مهاجرت نموده و بيست و پنج سال در آن مركز علمى اقامت گزيدند، كه بيشتر آن صرف استفاده از محضر پرفيض استادان آن حوزه علميه مانند آيات عظام شاهرودى، حكيم، شيرازى، حلّى، زنجانى و خويى گرديد. به موازات تحصيل به تدريس رسائل و شرح لمعه و نيز تأليف روى آوردند. يازده سال در جامعة النجف كتاب‌هاى سطح عالى حوزه( رسائل، مكاسب و كفايه) را جمعاً در سه دوره تدريس كردند و همچنين در سال‌هاى آخر اقامت در
نجف اشرف ، در مدرسه بزرگ مرحوم
آخوند خراسانى ، خارج
اصول تدريس مى‌كردند. در نجف كتاب‌هاى بسيارى به رشته تحرير درآوردند، از جمله تقريرات درس خارج فقه مرحوم
آية اللّه العظمى شاهرودى را به صورت مجموعه‌اى پنج جلدى، به تشنگان معارف فقهى عرضه كردند.
در سال ۱۳۵۸ هجرى شمسى با مراجعت به
ايران و اقامت در شهر قم، همچنان كار تدريس و تأليف كتب و مقالات علمى را پى گرفتند.
خارج فقه و اصول بگونه متداول در حوزه و نيز فقه، اصول، علوم قرآن و علوم حديث بگونه تطبيقى، جملگى موضوعاتى بوده‌اند كه همواره به تدريس آنها در قم
اشتغال داشته و دارند. معظم له نخستين شخصيت علمى مى‌باشند كه
فقه ، اصول، علوم حديث و علوم قرآن را در حوزه علميه قم به صورت تطبيقى، از ديدگاه بيست و دو مذهب از يكصد و سى و هشت مذهب فقهى كه در تاريخ
فقه اسلامى وجود دارند(
اماميه ، حنفيه، مالكيه، شافعيه، حنبليه، زيديه، اباضيه، ظاهريه، اوزاعيه، ثوريه، ليثيه، راهويه، نخعيه، تميميه، طبريه، جبيريه، كلبيه، شبرميه، ابن ابى ليلى، زهريه، عيينيه و جريحيه) تدريس نموده‌اند. اين درس‌ها در مجموعه‌هايى گردآورى شده كه بخشى از آنها مانند
فقه مقارن ، منابع اجتهاد،
ادوار اجتهاد ،
ادوار فقه و
مناسك حج از ديدگاه مذاهب اسلامى چاپ شده و بخش ديگر آنها مانند علوم حديث و علوم قرآن از ديدگاه مذاهب اسلامى در مرحله چاپ قرار دارد. تأليفات، آثار و نظرات علمى ايشان تا كنون در قالب ده‌ها كتاب و صدها مقاله، سخنرانى و مصاحبه در داخل و خارج كشور و به زبان‌هاى گوناگون منتشر شده‌اند. حضرت آية اللّه العظمى جنّاتى تا كنون در بسيارى از همايش‌ها و كنگره‌ها، در ايران و خارج از ايران، به ايراد سخنرانى پرداخته‌اند. انجام مصاحبه با تعداد زيادى از روزنامه‌ها و مجلات داخلى و خارجى، از ديگر فعاليت‌هاى علمى و فرهنگى معظم له مى‌باشد، كه در اين سخنرانى‌ها و مصاحبه‌ها بگونه مفصل و مشروح، آراء و نظرات و فتاواى خويش را بيان فرموده‌اند. به عنوان نمونه، گذشته از شهرها و دانشگاه‌هاى ايران، در دانشگاه بيرمنگام( همايش جايگاه عقل در متون مقدس)، دانشگاه استانبول( سمپوزيوم شناخت شيعه در گذشته و امروز)، دانشگاه
دمشق ( همايش فقه تطبيقى و شيوه‌هاى اجتهادى)،
مكه و
مدينه ( كنگره مذاهب اسلامى و كنگره حج) و
قماطيه ( همايش بحث‌هاى اسلامى)، به ايراد سخنرانى و مقاله علمى پرداخته‌اند. روزنامه‌ها و مجلات گوناگون در ايران، پاكستان، هند، فرانسه، انگلستان و آمريكا، تا به امروز آراء، نظرات و فتاواى معظم له را منتشر كرده‌اند، كه برخى از آنها عبارتند از: روزنامه‌ها و مجلات
كيهان ، اطلاعات، ايران، جمهورى اسلامى، ابرار، قدس، رسالت، بعثت، سلام،
جهان اسلام ، كيهان هوايى، زن،
همشهرى ، تهران تايمز، كيهان انديشه، كيهان فرهنگى، زنان، ميراث جاويدان، زائر، ميقات حج، انديشه حوزه مشهد، فرزانه، نور علم، تبيان، ادبستان، كوثر، پيك ياران، ماهان، ايران جوان، سروش، العدل، صوت الاسلام، الثقافة الاسلامية، الفكر الاسلامى، التوحيد، المبلغ الرسالى و... ايشان تا كنون
مسائل مستحدثه ( مسائل جديد) بسيارى را مورد پژوهش مستمر قرار داده و آنها را با توجه به شرايط زمان، مكان، عرف و نياز جامعه و بر اساس مبانى
فقه اجتهادى و عناصر اصلى
استنباط به بحث گرفته و در محافل علمى و مراكز فرهنگى و مطبوعات مطرح ساخته‌اند. همين امر ايشان را چه در نجف و چه در قم در زمره مجتهدان برجسته‌اى جاى داد كه با نظريات عميق خود راهگشاى پژوهشگران عرصه فقاهت بوده و هستند. آراء و نظرات نوينى چون نقش زمان و مكان در اجتهاد، جواز تصدى منصب قضاوت توسط زنان، جواز تصدى مقام مرجعيت و همه وظايف سياسى اجتماعى توسط زنان، طهارت ذاتى مطلق انسان، حليت ذبايح اهل كتاب، جواز ميقات از ادنى الحل، جواز مجسمه سازى به عنوان فن و هنر، معين نبودن سن خاص در
بلوغ دختران( تنها نشانه بلوغ دختران عادت ماهانه است) و نيز نظرات جديد ايشان در باره مسائلى چون موسيقى، هنر، حجاب و... از جمله آثار ايشان مى‌باشد. ايشان در رساله توضيح المسائل خويش كه حاوى بيش از ۳۰۰۰ مسأله مى‌باشد، كليه احتياطات رايج در رساله‌ها را كه بيش از صد مورد مى‌باشند، با شيوه اجتهادى خويش و بر اساس عناصر اصلى استنباط تبديل به فتواى صريح كرده و در مورد هر مسأله نظر قطعى و مشخصى ارائه كرده‌اند و مناسك حج ايشان نيز با بيش از ۱۴۰۰ مسأله بزرگترين و كامل ترين مناسك حج چاپ شده تاكنون مى‌باشد. حضرت آية الله العظمى جناتى در پى تحصيلات مجدّانه و مستمر، به درجه عاليه و رفيعه اجتهاد دست يافته و از مراجع بزرگ نجف
اجازه اجتهاد اخذ كردند، كه متن اجازه‌هاى ياد شده چندين بار طى ساليان گذشته در كتابها و مجلات و روزنامه‌ها به چاپ رسيده‌اند.
- كتاب الحج، ۵ جلد- دروس فى الفقه المقارن، ۸ جلد- توضيح الاصول، ۲ جلد- النفحات العلميه فى اصول الفقه الامامية، ۴ جلد- رساله
توضيح المسائل - مناسك حج- منابع اجتهاد از ديدگاه مذاهب اسلامى- ادوار اجتهاد از ديدگاه مذاهب اسلامى- مناسك حج از ديدگاه مذاهب اسلامى- علوم قرآن از ديدگاه مذاهب اسلامى- علوم حديث از ديدگاه مذاهب اسلامى- ادوار فقه و كيفيت بيان آن- موسيقى غنايى از ديدگاه فقه اجتهادى- هنر و زيبايى از ديدگاه فقه اجتهادى- حجاب از ديدگاه فقه اجتهادى- كفارات الاحرام- الاسلام اقتصادياً و اجتماعياً- المساجد و احكامها فى التشريع الاسلامى- طهارة الكتابى-
حاشيه بر عروة الوثقى - احكام شهيد- تحول اجتهاد با تحول زمان و شرايط آن-
طهارت ذاتى همه انسان‌ها- بحوث اسلامية- درر و اجزاء فى مبحث الاجزاء- قاعده تجاوز-
قاعده فراغ - قاعده صحت- قاعده الزام-
وقف از ديدگاه مبانى اسلامى- زمينه‌هاى
وحدت بين مذاهب اسلامى- اجتهاد و دلايل
اختلاف بين مذاهب اسلامى- سير تاريخى فقه تطبيقى- ارتداد از ديدگاه مذاهب اسلامى- بحث‌هايى در شناخت قرآن- مجتهد مطلوب در حكومت اسلامى- نقد متدهاى درسى حوزه- عوامل محروميت زنان از وظايف اجتماعى- بحثى پيرامون آزادى و
حقوق بشر - اجتهاد و علم- حكم ذبايح
اهل كتاب - نقش حكومت اسلامى در شكوفايى و گسترش فقاهت- بررسى مسأله رمى و قربانى در منى و تقصير با شيوه نوين اجتهادى- بررسى مسأله بلوغ بر اساس ادله فقهى- بررسى مسأله تصدى مقام مرجعيت
تقليد براى زن بر اساس ادله- روش‌هاى كلى استنباط در فقه از نظر فقهاى اسلامى- قضاوت زن از نگاه عناصر فقهى- حقوق متقابل حكومت و مردم در گفتمان سياسى
اسلام - يگانه بودن
اصل دين- گفتگوى اديان- بررسى مسأله تصدى مقام رياست جمهورى براى زن بر اساس ادله- فلسفه تكرار عزادارى‌ها- ضرورت تحول اجتهاد- عوامل و راهبردهاى پيشرفت دانش و فن‌آورى- شرايط و وظايف مديران در
نظام اسلامى - علل شهرت و ويژگى‌هاى
علامه جعفرى -
متعه يا ازدواج موقت- ويژگى‌هاى فقهى و اجتهادى
ميرزاى نايينى - حوزه علميه و تعميق تبليغ دينى- موقعيت زن از نگاه اسلام و فمينيسم-
علامه امينى - شاعران از نگاه مبانى اسلامى- جايگاه عقل در منابع استنباطى-
عاشوراى حسينى - حج- سلسله گفتارها- رنگ‌ها در پوشش اسلامى- دين و آزادى- عدم تحريف قرآن- قرائت‌هاى مختلف
قرآن - تقريب بين مذاهب اسلامى- اجتهاد زن- مقصود از وحدت و هماهنگى ميان مسلمانان-
شيخ مفيد -
مقدس اردبيلى - بحث‌هايى در شناخت قرآن- شيخ فضل اللّه نورى- ركود فقه در اثر ترك اجتهاد- زن و مسائل اجتماعى-
امر به معروف و نهى از منكر - بررسى مسأله توريسم- طهارت ذاتى كافران كتابى- طهارت ذاتى كافران مشرك- طهارت ذاتى كافران ملحد- بررسى مساله ازدواج با اهل كتاب- بررسى مساله
مجسمه سازى به عنوان فن و هنر-
شطرنج و بازى‌هاى فكرى- برد و باخت در
مسابقات اسب سوارى و تيراندازى- بررسى مسأله تحديد نسل- بررسى مسأله
تلقيح مصنوعى - بررسى مسأله شروع تقليد از ميّت- آراء حول المرجعية الدينية- همبستگى اديان و مذاهب اسلامى- پيشينه فقه تطبيقى و پيشگامان آن- تكامل و ركود فقه اجتهادى
اهل سنت - جايگاه و مواضع اجتهاد در مبانى فقهى- احكام
وضو - ابعاد فقهى و اجتهادى طبرى- سير تاريخى تفسير و علوم قرآن- عدم تعيّن تقليد از اعلم- فقه اجتهادى و
اصلاح حوزه‌ها- ضرورت بازسازى نظام آموزشى حوزه- شرايط مبلغان- عوامل پيشرفت تربيتى-
تعامل عرف و شرع - راهبردهاى اجتهاد نوين- رويكردهاى اسلامى به آزادى و حقوق بشر- مجموعه استفتائات( پرسش و پاسخ)
« منابع اجتهاد از ديدگاه مذاهب اسلامى» كتابى است كه توسط آيت الله
محمد ابراهيم جنّاتى شاهرودى در سال ۱۳۶۷ ش و به زبان فارسى براى تبيين ادله‌اى كه مذاهب گوناگون اسلامى در فقه خود بدانها
استدلال مى‌كنند، تأليف شده است كه براى محققان فن بسيار مفيد مى‌باشد.
مؤلف، در قالب پيش گفتار بعضى از مطالب لازم را در مورد اجتهاد بيان كرده، سپس شروع مى‌كند به بررسى تك تك منابع اجتهاد كه عبارتند از: قرآن، سنت،
اجماع ، عقل، قياس،
استحسان ، مصالح مرسله،
قاعده استصلاح ، مذهب صحابى، سد ذرايع و فتح ذرايع، شريعت سلف،
عرف و عادت، سيره عملى اهل مدينه، استدلال و
استصحاب كه به بررسى اجمالى تك تك آنها مى‌پردازيم.
ايشان در شروع بررسى منابع ابتدا نظريات فقهاى مذاهب اسلامى را در باره منابع اجتهاد بيان كرده است; براى مثال گفته شده كه كتاب، سنّت، عقل و اجماع منابع فقه
شيعه دوازده امامى مى‌باشد. علماى اخبارى فقط كتاب و سنت را و گاه فقط سنت را به عنوان منبع اجتهاد پذيرفته‌اند. برخى ديگر چون علماى مذهب حنفى كتاب، سنت متواتره، اقوال صحابه، اجماع صحابه، قياس، استحسان و نظر عرف را منبع استنباط مى‌دانند. علماى مذهب مالكى، شافعى، حنبلى و ظاهرى‌ها نيز هر كدام براى خود منابعى دارند كه در بعضى موارد با ديگرى متفاوت مى‌باشند.
مؤلف در ادامه، قرآن را به عنوان مرجع مورد
اتفاق همه مذاهب اسلامى برشمرده است كه اختلافات اندك نيز در جزيياتى مانند تفسير، نسخ،
تحريف و مانند آن مى‌باشد. در تاريخ فقاهت نيز هميشه قرآن به عنوان اولين مرجع شناخته شده است كه بقيه مراجع استنباط همگى در طول آن قرار مى‌گيرند. تشكيل شدن بخش اعظم قرآن از
آيات الاحكام خود در تاييد اين رفتار فقها مى‌باشد كه در طول ساليان متمادى كوشيده‌اند تا ظرايف و نكات تازه‌اى را در مورد اين آيات به دست آورند كه امروزه اين تلاش‌ها در اختيار ما قرار گرفته است. اينكه اولين تحقيق در مورد آيات الاحكام از چه زمانى شروع شده است نكته بعدى مورد توجه مؤلف مى‌باشد كه آن را با وجود اختلافى بودن از چند كتاب قابل توجه نقل كرده است.
تأليفات گران‌سنگى نيز در مورد آيات الاحكام به وجود آمده كه آيات الاحكام
محمد بن سائب كلبى ، تفسير خمسمائه آيه فى الاحكام تأليف مقاتل بن سليمان خراسانى بلخى، تفسير آيات الاحكام هشام بن محمد بن سائب كلبى كوفى، احكام الاحكام
عباد بن عباس طالقانى جزو اولين‌ها مى‌باشند. مؤلف درادامه به طور خاص آثار علماى مذاهب گوناگون را در
فقه القرآن برشمرده است و سپس كيفيت استنباط حكم از قرآن را به همراه پيش نيازهاى اين كار مورد بررسى قرار داده است، در اين زمينه
اعتقاد به
حجيت ظواهر قرآن ضرورى مى‌باشد كه در ميان فرق اسلامى فقط عده‌اى از اخباريين آن را قبول نكرده‌اند ايشان بحث عميقى را نيز در باره محكمات و متشابهات قرآن ارائه نموده‌اند كه بحثى علمى و قابل توجه بوه و با اشاره به بعضى از اين محكمات و متشابهات همراه مى‌باشد. غير از اين بواطنى نيز براى آيات قرآن تعريف شده كه آن هم مانند آيات متشابه بدون بهره گيرى از كلمات معصومين( عليهم السلام) قابل فهم نمى‌باشد. روايتى جامع در اين باره از
امام سجاد( عليه السلام) نقل شده كه به اين صورت است:« كتاب الله عز و جل على أربعه أشياء على العبارة و الإشارة و اللطائف و الحقائق فالعبارة للعوام و الإشارة للخواص و اللطائف للأولياء و الحقائق للأنبياء».
در مورد كتاب و استنباط احكام از آن يك مطلب مهم و جنجالى ديگر نيز وجود دارد كه عبارت است از تخصيص عام قرآنى به خبر واحد كه جوانب گوناگون در اين‌جا مورد بررسى مؤلف واقع شده است. قرائت‌هاى مختلف قرآن و بحث از نسخ و تحريف هم ديگر مطالب مهم اين بخش از كتاب مى‌باشند.
سنت به عنوان دومين منبع از منابع اجتهاد از مفصل‌ترين بخش‌هاى كتاب است كه با بحثى مبسوط راجع به معناى لغوى و اصطلاحى آن نزد فقها و علماى كلامى و اصولى آغاز شده است. حجيت و
اعتبار سنت بحث بعدى است كه در چند زمينه از آن بحث شده است ابتدا اينكه چگونه قول، فعل و تقرير
رسول خدا صلى الله عليه و آله بر همگان حجت است؟ اين مطلب با اينكه امروزه براى ما بسيار روشن و مسلم است لكن به قول مؤلف نياز به
اثبات دارد. اولين دليل حجيتش نصوص قرآنى هستند كه آیه ۷ سوره حشر« ما آتاكم الرسول فخذوه و ما نهاكم عنه فانتهوا»
يكى از آنها مى‌باشد. احاديث، دليل عقلى و اجماع نيز بر حجيت آن وجود دارد كه از همه آنها بحث شده است.
سنت صحابه و سنت ائمه ديگر محورهاى بحث است كه به تفصيل و به دقت تبيين گرديده‌اند. اما راه‌هاى رسيدن به سنت، رابطه سنت و كتاب، ميزان نياز اجتهاد به كتاب و سنت، ناقلان حديث، آغاز تدوين سنت، پيدايش علم حديث، اقسام سنت، شرح اقسام خبر و موارد عدم حجيت خبر واحد از ديگر نكات مهم اين بخش مى‌باشند.
سومين منبع اجتهاد،
اجماع است كه از نظر تأثيرش در شناخت
احكام شرعى مورد بررسى قرار گرفته است. معناى لغوى و اصطلاحى اجماع در قدم اول مشخص شده‌اند تا زمينه ورود به بحث به طور دقيق فراهم گردد. در معناى اصطلاحى آن گفته شده كه عبارت است از:
اتفاق و هم‌رأيى در حكمى از احكام شرعى. مؤلف در مرحله بعدى آراى مذهب اسلامى را در مورد حجيت اجماع بررسى كرده و ادله قائلين به حجيت آن و نيز ادله قائلين به عدم حجيت آن را برشمرده است. در ميان قائلان به حجيت نيز آراى متفاوتى وجود دارد; براى مثال علماى كلام و فقهاى مذهب حنفى، شافعى، و مالكى آن را به طور مطلق حجت دانسته‌اند، در مقابل فقهاى مذهب ظاهرى و حنبلى كه فقط اجماع صحابه يا بعضى از بزرگان اهل سنت را معتبر دانسته‌اند. دانشمندان اصول
اماميه نيز معتقدند كه اجماع داراى اعتبار و حجت است به شرط اينكه كاشف از رأى معصوم باشد و گر نه براى مطلق اجماع اعتبار شرعى قائل نيستند. كسانى هم كه قائل به حجيت آن شده‌اند، به قرآن و احاديث و حكم عقل استناد كرده‌اند كه مبسوطش در كتاب آمده است. اقسام اجماع و ارزش آن در بينش اماميه و نيز كتاب‌هاى تأليف شده در زمينه اجماع، ديگر مطالبى هستند كه مورد اشاره قرار گرفته‌اند.
چهارمين منبع اجتهاد عقل است كه به عنوان يكى از منابع عام شناخت معارف بشرى در همه زمينه‌هاى مادى و معنوى حيات مطرح مى‌باشد. در حديثى از
امير المؤمنين عليه السلام بيدارى عقول انسان‌ها به عنوان هدف بعثت انبيا شمرده شده است. سير تاريخى مبحث عقل و بحث از حسن و قبح عقلى در افعال ديگر مطالب اين قسمت از كتاب مى‌باشند.
مؤلف در ملازمه بين عقل و شرع به مطالبى اشاره نموده است كه البته بيش از اين نياز به تحقيق داشته و مصادر
ادراك عقل و نيز درجات آن هم در ذيلش آمده‌اند. اصلى‌ترين بخش بحث كه همان جايگاه عقل در استنباط احكام است بعد از موارد مذكور بيان شده است. در اين‌جا نيز آراى گوناگونى از بزرگان
اهل علم نقل شده است كه از آن جمله، بعضى معتقدند ادراكات عقلى به طور مطلق دراستنباط احكام شرعى داراى اعتبار و حجيت است. بعضى ديگر به طور مطلق آن را بى‌اعتبار دانسته‌اند; در مقابل اينها بعضى راه ميانه و دقيق را برگزيده‌اند كه عبارت است از اينكه ادراكات يقينى و قطعى در حوزه استنباط احكام معتبر بوده و اداكات غير يقينى عقل در كار استنباط احكام قابل اعتماد نيستند.
ما در ذكر ديگر منابع اجتهاد فقط به تعريفى اجمالى بسنده مى‌كنيم:
عبارت است از نوعى تشبيه و تمثيل بين احكام كه مجرد شباهت و تمثيل مى‌تواند براى معتقدان به
قياس منشأ استنباط
حكم و يا سريان آن از مشبه‌به به مشبه شود.
اين دليل جايى است كه دو دليل مى‌تواند شامل واقعه‌اى شود ولى فقيه به جهتى كه مى‌پسندد و نيكو مى‌شمارد يكى از آن دو دليل را بر ديگرى ترجيح مى‌دهد.
در اصطلاح گروهى از انديشمندان
اهل سنت مصالح مرسله عبارت است از تشريع حكم براى حوادث واقعه و پديده‌هاى نو بر مبناى رأى و مصلحت انديشى در مواردى كه به عنوان كلى و يا جزيى نصى وارد نشده باشد.
استصلاح حكمى است كه مبتنى بر مصلحت مى‌باشد و اين در جايى است كه بر
اثر نبودن همانند در شرع، قياس در آن جريان نداشته باشد و مطابق آن نصى نيز نباشد.
آنچه در مورد صحابى مورد اتفاق است اين است كه
پيامبر صلى الله عليه و آله را در زمان طولانى ملاقات كرده و از ايشان حفظ حديث نموده و در حال
ايمان از دنيا برود، مذهب اينان يكى از منابع اجتهاد شمرده شده است.
يعنى وسيله قرار دادن چيز داراى مصلحت براى رسيدن به چيز داراى مفسده.
شريعت سلف، عرف و عادت، سيره عملى اهل
مدينه ، استدلال و استصحاب هم واژه‌هايى هستند كه نياز چندانى به تعريف ندارند.
كتاب منابع اجتهاد از ديدگاه مذاهب اسلامى با موضوع تاريخ فقه و تحولات آن به
زبان فارسی در یک جلد به طبع رسیده است.
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
