• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حق فرزند

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



حق فرزندان، از آموزه‌های اخلاقی و دینی در سنّت اسلامی و در آیات قرآن به رعایت حقوق فرزندان توصیه شده است.




نخستین و مهم ‌‌ترین حقی که در این باره به آن توجه شده، حق حیات است که خود مبنای سایر حقوق قرار می‌گیرد. مخالفت شدید قرآن با کشتن فرزندان، به علت ترس از تنگدستی و ناتوانی در رفع نیازهای مادّی ایشان یا ننگ داشتن از دختر بودن شان، یعنی دخالت دادن جنسیت نوزاد در رعایت حق حیات وی، بر همین موضوع دلالت دارد. قرآن در این‌ باره تا آن ‌جا پیش می ‌رود که محروم کردن کودکان را از حق حیات، چونان شرک به خدا، حرام می‌داند و آن را رفتاری نابخردانه، خطایی بزرگ و موجب خسران و گمراهی و خروج از مسیر دین و هدایت الهی می‌شمارد.
ازاین ‌رو، علاوه بر آن‌که والدین را از این کار نهی می‌کند از پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم نیز می‌خواهد از زنان بر ترک این کار بیعت بگیرد.



در قرآن، افزون بر رعایت حق حیات، به پرورش جسمی نوزاد، یعنی شیردهی به نوزاد، نیز سفارش شده است. در برخی آیات بر شیردهی به عنوان غریزه ای مادرانه تأکید شده و در چند آیه مد ت شیردهی دو سال تمام ذکر شده است که در آن، مدت زمان بارداری و شیردهی جمعاً سی ماه ذکر شده است؛ برای آگاهی از اقوال مختلف مفسران درباره این آیه، از جمله دلالت آن بر واجب بودن یا نبودن شیردهی مادر و نیز چگونگی محاسبه دو سال.
[۲۳] طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل بقره: ۲۳۳
[۲۴] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل: بقره: ۲۳۳
[۲۵] ابن عربی مالکی، احکام القرآن، ذیل بقره: ۲۳۳، چاپ علی‌محمد بجاوی، حلب ۱۳۷۶ـ۱۳۷۸/ ۱۹۵۷ـ۱۹۵۹، چاپ افست بیروت.
[۲۶] ابن عربی مالکی، احکام القرآن، ذیل بقره: ۲۳۳، چاپ علی‌محمد بجاوی، حلب ۱۳۷۶ـ۱۳۷۸/ ۱۹۵۷ـ۱۹۵۹، چاپ افست بیروت.
همچنین تأمین خوراک و پوشاک مادر در مد ت شیردهی برعهده شوهر است، که حاکی از اهمیت دادن قرآن به سلامت جسمی مادر و نوزاد اوست. البته به والدین اجازه داده شده است، چنانچه از هم جدا شده باشند، با رضایت و مشورت یکدیگر، مدت زمان شیردهی را کاهش دهند یا شیردهی نوزاد را به دایه تفویض کنند. همچنین یادآوری شده است که رعایت حقوق فرزند نباید برای والدین ضرری در پی‌ داشته باشد



از دیگر حقوق فرزندان که در قرآن بدان توجه شده، حقوق مالی آنان است. در این باره، قرآن به ارث بردن فرزندان از والدین پرداخته و به چگونگی تقسیم ارث در بین ایشان، به تفکیک جنسیت، اشاره کرده است.
همچنین در آیه ۱۲ سوره نساء، میزان ارث زن و شوهر از همسرانشان، بسته به این ‌که فرزند داشته باشند یا نه، تعیین شده است. علاوه بر این، بنابر نظر مفسران، بخش پایانی آیه ۱۲۷ سوره نساء هم ناظر بر امر به پرداخت ارث فرزندان خردسال شخصِ متوفی است، که بنا بر سنّت عرب عصر جاهلی تا رسیدن به سن رشد از ارث محروم بودند
[۳۶] طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل آیه ۱۲۷
[۳۷] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۱۲۷،




آیاتی از قرآن نیز تلویحاً بر مهرورزی والدین به فرزندان و اهتمام آنان بر تربیت ایشان تأکید دارد و احترام به والدین و دعای خیر برای ایشان، پاسخی بدان امر دانسته شده است.
به ‌ویژه مادران، که با وجود سختی و مشقت زیادی که در این راه متحمل می‌شوند، همواره به فرزندانشان عشق می‌ورزند و بسا که این غریزه مادرانه را به فرزندان دیگران نیز ابراز می‌کنند.
همچنین در آیاتی از علاقه‌ مندی پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم ان به فرزنددار شدن سخن به میان آمده است.
از جمله در برخی آیات، فرزندان اعطای نعمت و مدد الهی به والدین و مایه چشم‌ روشنی ایشان دانسته شده و پدر و مادر به شکرگزاری در برابر این نعمت و پرهیز از شرک امر شده‌اند.



البته در برخی آیات یادآوری شده است که فرزندان، همچون اموال، زینتِ زندگیِ این جهانی‌اند و گاه مایه آزمایش و اغوای پدر و مادر
خویش و فرا‌تر از آن، دشمن آنان ‌اند و در برابر عذاب الهی برای آنان سودی نخواهند داشت.



در احادیث نیز به فرزندان و رعایت حقوق آنان توجه ویژه‌ای شده است. برخی از این احادیث به تبیین جایگاه فرزندان در خانواده و تأثیری که بر حیات مادّی و معنوی والدین دارند، پرداخته‌اند. چنان ‌که فرزند را برکت خانه، گلی از بهشت و نشانه حد آخر خیرخواهی خداوند در حق بندگان بیان داشته ‌اند،
[۶۶] ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۳، ص۴۸۱، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
[۶۷] عبدالرحمان‌ بن ابی‌بکر سیوطی، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، ج۱، ص۴۸۹، بیروت ۱۴۰۱.
به ‌طوری که دعای فرزند در حق والدین در این دنیا مستجاب و شفاعتش برای ایشان در آخرت پذیرفته خواهد شد.
[۶۸] سعید بن هبةاللّه قطب راوندی، کتاب سلوة الحزین، ج۱، ص۲۸۵، المعروف ب الدعوات، قم ۱۴۰۷.
[۶۹] ابن ابی جمهور، عوالی‌اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدّینیة، ج۱، ص۲۷۰، چاپ مجتبی عراقی، قم ۱۴۰۳ـ۱۴۰۵/ ۱۹۸۳ـ۱۹۸۵.
ازاین ‌روست که در احادیث، فرزندان صاحب حق شمرده شده و پدر و مادر در مقابل ایشان مسئول دانسته شده‌اند.
[۷۰] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۱۵۲، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
[۷۱] مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، ج۳، ص۱۶۳، بیروت: دارالفکر.
[۷۲] ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۲، ص۶۲۲، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.




علاوه بر این نگاه کلی، در احادیث فراوانی به مصادیق گوناگون حقوق یاد شده، از پیش از ولادت تا بزرگسالی، پرداخته شده است. اولین حق فرزند پیش از بسته شدن نطفه انتخاب مادر شایسته برای اوست چرا که فرزند، بسیاری از صفات و ویژگیهای اخلاقی خویش را از والدینش به ‌ارث می‌ برد و تغییر این صفات، در مراحل بعدی تربیت او، بسیار دشوار است.
[۷۴] ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۱، ص۶۳۳، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
[۷۷] عبدالرحمان‌ بن ابی‌بکر سیوطی، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، ج۱، ص۵۰۳، بیروت ۱۴۰۱.
[۷۸] عبدالرحمان‌ بن ابی‌ بکر سیوطی، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، ج۱، ص۵۰۵، بیروت ۱۴۰۱.
[۷۹] محمدتقی فلسفی، کودک از نظر وراثت و تربیت، ج۱، ص۵۹ـ۹۰، تهران ۱۳۴۳ش.
درباره زمان، مکان و کیفیت انعقاد نطفه در رحم مادر نیز توصیه‌ هایی شده است.



مشخص بودن نسب فرزند نیز در شمار حقوق وی است؛ از این‌ رو، در چند حدیث، حکمت مُجاز نبودن چند شوهر برای یک زن،
[۸۱] ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، ج۲، ص۹۵، چاپ مهدی لاجوردی، قم ۱۳۶۳ش.
لزوم عدّه زنان بعد از طلاق و تحریم زنا، معلوم شدن نسب فرزندان دانسته شده است.
[۹۰] ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۳، ص۵۶۵، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
[۹۱] احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۹۳، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶.
همچنین طبق حدیث و فقه برای اثبات نسب نوزاد، حدود زمانی حداقل و حداکثر برای بارداری تعیین شده است،



فرزند به محض انعقاد نطفه در رحم مادر، از حقوقی برخوردار می‌شود. از آن جمله است: تأخیر در اجرای حدود شرعی درباره زن باردار، به منظور پرهیز از آسیب‌ رسانی به جنین موجود در رحم وی؛ و حرمت سقط جنین همچنین در روایات، برای سلامت جسمانی و روحانی جنین، به والدین توصیه‌ های بهداشتی و اخلاقی شده، که از آن جمله است: تأکید بر سلامت جسمانی و روانی مادر به هنگام بارداری، توجه به چگونگی تغذیه او، و پرهیز زنان باردار از گناه و کارهای ناپسند. به علاوه، جنین از حقوق مالی خاصی نیز برخوردار است که استقرار آن‌ها منوط به ولادت اوست



آدابی را که به هنگام تولد نوزاد توصیه شده نیز می‌ توان در شمار حقوق فرزندان قرار داد، که عبارت ‌اند از: تَحنیک (کام ‌برداری نوزاد) با خرما یا آب باران یا آب فرات به همراه تربت امام حسین علیه ‌السلام؛ اذان گفتن در گوش راست و اقامه گفتن در گوش چپ وی سوراخ کردن گوش نوزاد، که ظاهراً در مخالفت با سنّت یهودیان، مبنی بر انجام ندادن آن، توصیه شده است
[۹۴] ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۳، ص۴۸۹، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
تراشیدن موی سر نوزاد و صدقه دادن به اندازه وزنِ موی او؛ قربانی کردن (عَقیقه) و اِطعام دیگران از گوشت قربانی؛ انتخاب نامی نیک برای وی در روز هفتم تولد و خِتان پسران در هفت روز اول تولدشان، که امری فطری و سنّتی الهی دانسته شده است.
[۹۸] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۵۶، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
روایاتی که شیر را بهترین غذا برای نوزاد دانسته‌اند
[۹۹] ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، ج۲، ص۳۴، چاپ مهدی لاجوردی، قم ۱۳۶۳ش.
و به والدین توصیه می‌کنند در احوال و خصوصیات زنی که نوزاد را شیر می‌دهد، به‌ سبب انتقال آن صفات از طریق شیر به نوزاد، دقت کنند نیز در همین سیاق می‌گنجند. خصوصیاتی که دایه نوزاد نباید داشته باشد.



دراین روایات والدین از ضرر رساندن به فرزندانشان نهی شده‌اند.
[۱۰۲] ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۲، ص۸۹۰، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
چنان ‌که همچون آیات قرآن، کشتن یا زنده به گور کردن فرزندان را، به ‌سبب دختر بودن آنان یا ترس از ناتوانی در گذران امور ایشان، حرام و بعد از شرک به خدا بزرگ‌ ‌ترین گناهان دانسته‌اند.
[۱۰۳] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۷۰، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
[۱۰۴] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۷۵، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
حتی در روایتی، والدین از این‌ که به‌ سبب دختر بودن نوزاد برای او آرزوی مرگ کنند، نهی شده‌اند، چرا که در صورت برآورده شدن این آرزو، شخص چونان عاصیان در برابر خدا حاضر خواهد شد. از همین‌ روست که پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم والدین را از سخت‌ گیری و درشتی با فرزندانشان که در نهایت موجب ارتکاب ایشان به گناهان، عقوق والدین و قطع رحم و خروج از دایره غفران الهی
[۱۰۸] محمد بن حسن فتال نیشابوری، روضةالواعظین، ج۲، ص۳۶۸، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.
می‌شود نهی می‌کردند. در مقابل، والدین به دوست داشتن فرزندان و مهربانی و اکرام ایشان توصیه شده‌اند
[۱۰۹] ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۲، ص۱۲۱۱، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).




نیکی به فرزندان همتای نیکی به والدین دانسته شده است
[۱۱۱] الفقه المنسوب للامام الرضا علیهالسلام، و المشتهر ب فقه الرضا، ج۱، ص۳۳۶، مشهد: مؤسسة آل‌البیت، ۱۴۰۶.
تا جایی که تخطی از این دستور‌ها موجب خروج شخص از پیروان سنّت پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم
[۱۱۲] محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج۳، ص۲۱۶، ج ۳، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت ۱۴۰۳.
و عامل به آن‌ها مشمول رحمت الهی و شایسته بهشت معرفی شده است.
[۱۱۳] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۷۴ـ۷۵، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.




سیره پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم نیز توصیه‌ های وی را درباره مهربانی و احترام به کودکان تأیید می‌کند، چنان‌ که در این روایات از خوش‌ رفتاری پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم با ایشان حتی در حالت نماز،
[۱۱۶] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۶۴، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
بوسیدن و بوییدن فرزندان و فرزندزادگان،
[۱۱۸] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۷۴ـ۷۵، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
بر زانوی خود نشاندن و دعای خیر کردن آنان
[۱۱۹] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۷۶، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
و سلام کردن به آنان
[۱۲۰] ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۲، ص۱۲۲۰، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
سخن به میان آمده است.



سیره امامان شیعه با فرزندان نیز چنین بوده است.
[۱۲۱] محمد بن مسعود عیاشی، کتاب التفسیر، ج۲، ص۱۶۶، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱، چاپ افست تهران.




رعایت عدالت در برخورد با فرزندان حق دیگری است که در روایات به آن امر شده
[۱۲۲] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۳، ص۱۳۴، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
و اعتراض پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم به پدری که فقط یکی از دو فرزندش را در حضور هر دوی آن‌ها بوسید، گزارش شده است.
[۱۲۳] ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۳، ص۴۸۳، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
با این‌حال به نظر می ‌رسد در روایات تأیید شده است که والدین برخی از فرزندان خود را، احتمالا به‌سبب وجود بعضی فضائل در ایشان، بیش از دیگر فرزندان خود دوست داشته باشند، ضمن آن ‌که این تمایز نباید ناشی از تفاوت جنسیت باشد. همچنین است وفا به عهد والدین نسبت به قولی که به فرزندانشان داده‌اند.



تربیت فرزندان نیز حق دیگری است که پدران و مادران به آن امر شده‌اند
[۱۲۶] ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۲، ص۱۲۱۱، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
[۱۲۷] ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۲، ص۶۲۲، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
و آن را بهترین هدیه پدر به فرزند و بر‌تر از صدقه دادن معرفی کرده‌اند،
[۱۲۸] محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج۳، ص۲۲۷، ج ۳، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت ۱۴۰۳.
چرا که وجود فرزند از پدر و مادر است و در هر صورت اعمال وی ناشی از نحوه تربیت ایشان است.
[۱۲۹] ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۲، ص۶۲۲، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
از مضمون این روایات می‌توان دریافت که هدف نهایی از این توصیه‌ها، صالح شدن فرزندان است؛ چه، در آن‌ها فرزند صالح رزقی از جانب خداوند معرفی شده است. چنان‌ که فرزندی که اهل عبادت پروردگار باشد نیز میراثی دانسته شده که بنده مؤمن پس از درگذشت خود برای خداوند برجای می‌ گذارد تا او را عبادت کند.



برخی دستورهای عملی نیز برای تربیت فرزندان داده شده که ناظر بر آموزش امور دینی و برخی مهارتهای اجتماعی ایشان است، از جمله: یاری کردن به فرزندان در کارهای نیک، راهنمایی او به شناخت خدا و کمک به او در اطاعت از پروردگار،
[۱۳۳] ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۲، ص۶۲۲، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
واداشتن و تشویق ایشان به نماز از هفت سالگی،
[۱۳۴] سلیمان‌ بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۱، ص۱۱۹، چاپ سعید محمد لحام، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
آموزش قرآن و معارف دین برای مصون ‌ماندن آنان از انحرافات اعتقادی و شنا و تیراندازی و خواندن و نوشتن، و نیز تلاش در امر ازدواج ایشان پس از رسیدن به بلوغ.
[۱۳۷] محمد بن حسن فتال نیشابوری، روضةالواعظین، ج۲، ص۳۶۹، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.




درباره اصول کلی تربیت فرزندان نیز توصیه‌هایی شده است.
از جمله، والدین باید توجه داشته باشند که فرزندان در سنین پایین ‌‌تر تربیت ‌پذیرترند و در صورت انحراف در این دوران، تربیت بعدی آنان سخت خواهد بود.
[۱۳۸] علی‌ بن ابی‌طالب (علیهالسلام)، امام اول، نهج‌البلاغه، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم.

همچنین روایات توجه ایشان را به این مطلب جلب می‌کنند که در این کار، به ‌سبب احسان به فرزندان یا توهین به ایشان، ثواب خواهند برد یا عقاب خواهند شد
[۱۴۰] ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۲، ص۶۲۲، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
بن ابراین، باید تشویق آنان و پرهیز از تنبیه نا معقول آنان را درنظر داشته باشند.
[۱۴۱] ابن فهد حلّی، عدّةالداعی و نجاح الساعی، ج۱، ص۷۹، چاپ احمد موحدی قمی، قم: مکتبة الوجدانی.
[۱۴۳] ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، ج۲، ص۱۲۷، چاپ مهدی لاجوردی، قم ۱۳۶۳ش.




در منابع اخلاقی نیز به حقوق فرزندان توجه شده است. این کتاب‌هاعلاوه بر آن‌که مراحل گوناگون رشد کودک تا بلوغ وی و احوال و صفات او را در این دوران بیان می‌کنندــ برای والدین نیز دستورالعمل‌ها و توصیه‌هایی دارند. غزالی
[۱۴۴] محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم‌الدین، ج۳، ص۷۲، بیروت: دارالندوة الجدیدة.
تربیت فرزندان را که از آن با تعبیر ریاضة الصبیان یاد کرده از مهم‌ ‌ترین کار‌ها دانسته، زیرا فرزند امانتی نزد والدین است و چون نفس بی‌آلایشی دارد، برای هر تربیتی پذیرش لازم را دارد. از این‌ رو، نقش والدین و معلمان او در رسیدن وی به سعادت یا محروم شدن از آن (شقاوت) مؤثر است و ایشان در ثواب و عقاب وی شریک خواهند بود.
[۱۴۵] محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم‌الدین، ج۳، ص۷۲، بیروت: دارالندوة الجدیدة.
بر این اساس، والدین باید از همان ابتدای کودکی به تأدیب و تهذیب نفس کودک اهتمام ورزند و او را از هم‌ نشینی با دوستان نامناسب و نیز تن ‌پروری و رفاه بیش از حد و توجه به زخارف دنیوی بازدارند، بلکه توجه فرزند خود را به معنویات و امر دین جلب کنند.
[۱۴۶] احمد بن محمد مسکویه، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، ج۱، ص۷۰ـ۷۱، چاپ حسن تمیم، بیروت ۱۳۹۸، چاپ افست اصفهان.
[۱۴۷] محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم‌الدین، ج۳، ص۷۲، بیروت: دارالندوة الجدیدة.
این دستور‌ها با توجه دادن والدین به تأثیر شیر در انتقال پلیدیهای زن شیرده به کودک و این‌که آن زن باید متدین باشد و از غذای حلال استفاده کند، آغاز می‌شود و پس از توصیه به تقویت خوی حیا در کودک، به آداب غذاخوردن و لباس پوشیدن و دوست‌ یابی، فراگیری خواندن و نوشتن و یادگیری قرآن و حدیث و اشعار نیک و احوال نیکان می‌پردازد. در ادامه هم به آداب دیگر، چون نشست و برخاست و صحبت کردن و بازی، و سرانجام دستورهای مربوط به پس از بلوغ (یعنی توجه به اقامه نماز و روزه و یادگیری برخی تکالیف و احکام شرعی مورد نیاز) التفات می‌کند.
[۱۴۸] احمد بن محمد مسکویه، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، ج۱، ص۶۸ـ۷۵، چاپ حسن تمیم، بیروت ۱۳۹۸، چاپ افست اصفهان.
[۱۴۹] محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم‌الدین، ج۲، ص۲۱۷ـ۲۱۸، بیروت: دارالندوة الجدیدة.
[۱۵۰] محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم‌الدین، ج۳، ص۷۲ـ۷۴، بیروت: دارالندوة الجدیدة.

منابع :
(۱) علاوه بر قرآن.
(۲) ابن ابی جمهور، عوالی‌اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدّینیة، چاپ مجتبی عراقی، قم ۱۴۰۳ـ۱۴۰۵/ ۱۹۸۳ـ۱۹۸۵.
(۳) ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، چاپ مهدی لاجوردی، قم ۱۳۶۳ش.
(۴) ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
(۵) ابن عربی مالکی، احکام القرآن، چاپ علی‌محمد بجاوی، حلب ۱۳۷۶ـ۱۳۷۸/ ۱۹۵۷ـ۱۹۵۹، چاپ افست بیروت.
(۶) ابن فهد حلّی، عدّةالداعی و نجاح الساعی، چاپ احمد موحدی قمی، قم: مکتبة الوجدانی.
(۷) ابن ماجه، سنن ابن ماجة، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
(۸) سلیمان‌ بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، چاپ سعید محمد لحام، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۹) محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
(۱۰) محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج ۳، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت ۱۴۰۳.
(۱۱) عبدالرحمان‌ بن ابی‌بکر سیوطی، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، بیروت ۱۴۰۱.
(۱۲) احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶.
(۱۳) حسن‌ بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، قم ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
(۱۴) طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن.
(۱۵) طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن.
(۱۶) علی‌ بن ابی‌طالب (علیهالسلام)، امام اول، نهج‌البلاغه، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم.
(۱۷) محمد بن مسعود عیاشی، کتاب التفسیر، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱، چاپ افست تهران.
(۱۸) محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم‌الدین، بیروت: دارالندوة الجدیدة.
(۱۹) محمد بن حسن فتال نیشابوری، روضةالواعظین، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.
(۲۰) الفقه المنسوب للامام الرضا علیهالسلام، و المشتهر ب فقه الرضا، مشهد: مؤسسة آل‌البیت، ۱۴۰۶.
(۲۱) محمدتقی فلسفی، کودک از نظر وراثت و تربیت، تهران ۱۳۴۳ش.
(۲۲) سعید بن هبةاللّه قطب راوندی، کتاب سلوة الحزین، المعروف ب الدعوات، قم ۱۴۰۷.
(۲۳) کلینی، اصول الکافی.
(۲۴) مجلسی، بحارالانوار.
(۲۵) احمد بن محمد مسکویه، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، چاپ حسن تمیم، بیروت ۱۳۹۸، چاپ افست اصفهان.
(۲۶) مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر.


 
۱. انعام/سوره۶، آیه۱۳۷.    
۲. ممتحنه/سوره۶۰، آیه۱۲.    
۳. تکویر/سوره۸۱، آیه۸- ۹.    
۴. انعام/سوره۶، آیه۱۵۱.    
۵. اسراء/سوره۱۷، آیه۳۱.    
۶. نحل/سوره۱۶، آیه۵۹.    
۷. نحل/سوره۱۶، آیه۵۸۵۹.    
۸. زخرف/سوره۴۳، آیه۱۷.    
۹. انعام/سوره۶، آیه۱۵۱.    
۱۰. انعام/سوره۶، آیه۱۴۰.    
۱۱. اسراء/سوره۱۷، آیه۳۱.    
۱۲. انعام/سوره۶، آیه۱۳۷.    
۱۳. انعام/سوره۶، آیه۱۴۰.    
۱۴. انعام/سوره۶، آیه۱۵۱.    
۱۵. اسراء/سوره۱۷، آیه۳۱.    
۱۶. ممتحنه/سوره۶۰، آیه۱۲.    
۱۷. ممتحنه/سوره۶۰، آیه۱۲.    
۱۸. حج/سوره۲۲، آیه۲.    
۱۹. قصص/سوره۲۸، آیه۷.    
۲۰. بقره/سوره۲، آیه۲۳۳.    
۲۱. لقمان/سوره۳۱، آیه۱۴.    
۲۲. احقاف/سوره۴۶، آیه۱۵.    
۲۳. طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل بقره: ۲۳۳
۲۴. طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل: بقره: ۲۳۳
۲۵. ابن عربی مالکی، احکام القرآن، ذیل بقره: ۲۳۳، چاپ علی‌محمد بجاوی، حلب ۱۳۷۶ـ۱۳۷۸/ ۱۹۵۷ـ۱۹۵۹، چاپ افست بیروت.
۲۶. ابن عربی مالکی، احکام القرآن، ذیل بقره: ۲۳۳، چاپ علی‌محمد بجاوی، حلب ۱۳۷۶ـ۱۳۷۸/ ۱۹۵۷ـ۱۹۵۹، چاپ افست بیروت.
۲۷. بقره/سوره۲، آیه۲۳۳.    
۲۸. بقره/سوره۲، آیه۲۳۳.    
۲۹. بقره/سوره۲، آیه۲۳۳.    
۳۰. طلاق/سوره۶۵، آیه۶.    
۳۱. بقره/سوره۲، آیه۲۳۳.    
۳۲. نساء/سوره۴، آیه۷.    
۳۳. نساء/سوره۴، آیه۱۱.    
۳۴. نساء/سوره۴، آیه۱۲.    
۳۵. نساء/سوره۴، آیه۱۲۷.    
۳۶. طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل آیه ۱۲۷
۳۷. طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۱۲۷،
۳۸. اسراء/سوره۱۷، آیه۲۴.    
۳۹. لقمان/سوره۳۱، آیه۱۴.    
۴۰. احقاف/سوره۴۶، آیه۱۵.    
۴۱. طه/سوره۲۰، آیه۴۰.    
۴۲. قصص/سوره۲۸، آیه۱۳.    
۴۳. یوسف/سوره۱۲، آیه۲۱.    
۴۴. قصص/سوره۲۸، آیه۹.    
۴۵. آل‌عمران/سوره۳، آیه۳۸.    
۴۶. مریم/سوره۱۹، آیه۲.    
۴۷. مریم/سوره۱۹، آیه۶.    
۴۸. انبیاء/سوره۲۱، آیه۸۹.    
۴۹. صافات/سوره۳۷، آیه۱۰۰.    
۵۰. نحل/سوره۱۶، آیه۷۲.    
۵۱. اسراء/سوره۱۷، آیه۶.    
۵۲. شعراء/سوره۲۶، آیه۱۳۲۱۳۳.    
۵۳. نوح/سوره۷۱، آیه۱۲.    
۵۴. اعراف/سوره۷، آیه۱۸۹۱۹۰.    
۵۵. کهف/سوره۱۸، آیه۴۶.    
۵۶. انفال/سوره۸، آیه۲۸.    
۵۷. تغابن/سوره۶۴، آیه۱۵.    
۵۸. تغابن/سوره۶۴، آیه۱۴.    
۵۹. کهف/سوره۱۸، آیه۷۴.    
۶۰. کهف/سوره۱۸، آیه۸۰.    
۶۱. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۰.    
۶۲. آل عمران/سوره۳، آیه۱۱۶.    
۶۳. لقمان/سوره۳۱، آیه۳۳.    
۶۴. ممتحنه/سوره۶۰، آیه۳.    
۶۵. کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۲.    
۶۶. ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۳، ص۴۸۱، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
۶۷. عبدالرحمان‌ بن ابی‌بکر سیوطی، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، ج۱، ص۴۸۹، بیروت ۱۴۰۱.
۶۸. سعید بن هبةاللّه قطب راوندی، کتاب سلوة الحزین، ج۱، ص۲۸۵، المعروف ب الدعوات، قم ۱۴۰۷.
۶۹. ابن ابی جمهور، عوالی‌اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدّینیة، ج۱، ص۲۷۰، چاپ مجتبی عراقی، قم ۱۴۰۳ـ۱۴۰۵/ ۱۹۸۳ـ۱۹۸۵.
۷۰. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۱۵۲، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
۷۱. مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، ج۳، ص۱۶۳، بیروت: دارالفکر.
۷۲. ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۲، ص۶۲۲، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
۷۳. مجلسی، بحارالانوار، ج۷۵، ص۲۳۶.    
۷۴. ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۱، ص۶۳۳، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
۷۵. کلینی، اصول الکافی، ج۵، ص۳۵۴.    
۷۶. حسن‌ بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، ج۱، ص۱۹۷، قم ۱۳۹۲/۱۹۷۲.    
۷۷. عبدالرحمان‌ بن ابی‌بکر سیوطی، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، ج۱، ص۵۰۳، بیروت ۱۴۰۱.
۷۸. عبدالرحمان‌ بن ابی‌ بکر سیوطی، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، ج۱، ص۵۰۵، بیروت ۱۴۰۱.
۷۹. محمدتقی فلسفی، کودک از نظر وراثت و تربیت، ج۱، ص۵۹ـ۹۰، تهران ۱۳۴۳ش.
۸۰. حسن‌ بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، ج۱، ص۲۰۹۲۱۲، قم ۱۳۹۲/۱۹۷۲.    
۸۱. ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، ج۲، ص۹۵، چاپ مهدی لاجوردی، قم ۱۳۶۳ش.
۸۲. بقره/سوره۲، آیه۲۲۶.    
۸۳. بقره/سوره۲، آیه۲۲۸.    
۸۴. بقره/سوره۲، آیه۲۳۴.    
۸۵. طلاق/سوره۶۵، آیه۱.    
۸۶. طلاق/سوره۶۵، آیه۴.    
۸۷. اسراء/سوره۱۷، آیه۳۲.    
۸۸. فرقان/سوره۲۵، آیه۶۸.    
۸۹. کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۱۱۳.    
۹۰. ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۳، ص۵۶۵، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
۹۱. احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۹۳، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶.
۹۲. کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۲۴.    
۹۳. کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۳۵.    
۹۴. ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۳، ص۴۸۹، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
۹۵. کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۲۸.    
۹۶. کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۴۸.    
۹۷. کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۳۴.    
۹۸. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۵۶، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
۹۹. ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، ج۲، ص۳۴، چاپ مهدی لاجوردی، قم ۱۳۶۳ش.
۱۰۰. کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۴۴.    
۱۰۱. کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۴۲۴۳.    
۱۰۲. ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۲، ص۸۹۰، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
۱۰۳. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۷۰، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
۱۰۴. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۷۵، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
۱۰۵. کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۵.    
۱۰۶. کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۴۸.    
۱۰۷. کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۵۰.    
۱۰۸. محمد بن حسن فتال نیشابوری، روضةالواعظین، ج۲، ص۳۶۸، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.
۱۰۹. ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۲، ص۱۲۱۱، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
۱۱۰. کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۴۹.    
۱۱۱. الفقه المنسوب للامام الرضا علیهالسلام، و المشتهر ب فقه الرضا، ج۱، ص۳۳۶، مشهد: مؤسسة آل‌البیت، ۱۴۰۶.
۱۱۲. محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج۳، ص۲۱۶، ج ۳، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت ۱۴۰۳.
۱۱۳. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۷۴ـ۷۵، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
۱۱۴. کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۶.    
۱۱۵. کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۴۹-۵۰.    
۱۱۶. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۶۴، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
۱۱۷. کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۴۸.    
۱۱۸. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۷۴ـ۷۵، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
۱۱۹. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۷۶، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
۱۲۰. ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۲، ص۱۲۲۰، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
۱۲۱. محمد بن مسعود عیاشی، کتاب التفسیر، ج۲، ص۱۶۶، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱، چاپ افست تهران.
۱۲۲. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۳، ص۱۳۴، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
۱۲۳. ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۳، ص۴۸۳، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
۱۲۴. کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۵۱.    
۱۲۵. کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۴۹.    
۱۲۶. ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۲، ص۱۲۱۱، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
۱۲۷. ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۲، ص۶۲۲، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
۱۲۸. محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج۳، ص۲۲۷، ج ۳، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت ۱۴۰۳.
۱۲۹. ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۲، ص۶۲۲، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
۱۳۰. کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۲.    
۱۳۱. کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۴.    
۱۳۲. کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۵۰.    
۱۳۳. ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۲، ص۶۲۲، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
۱۳۴. سلیمان‌ بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۱، ص۱۱۹، چاپ سعید محمد لحام، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۱۳۵. کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۴۹.    
۱۳۶. کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۴۷.    
۱۳۷. محمد بن حسن فتال نیشابوری، روضةالواعظین، ج۲، ص۳۶۹، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.
۱۳۸. علی‌ بن ابی‌طالب (علیهالسلام)، امام اول، نهج‌البلاغه، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم.
۱۳۹. کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۴۷.    
۱۴۰. ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۲، ص۶۲۲، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
۱۴۱. ابن فهد حلّی، عدّةالداعی و نجاح الساعی، ج۱، ص۷۹، چاپ احمد موحدی قمی، قم: مکتبة الوجدانی.
۱۴۲. کلینی، اصول الکافی، ج۳، ص۲۹۷.    
۱۴۳. ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، ج۲، ص۱۲۷، چاپ مهدی لاجوردی، قم ۱۳۶۳ش.
۱۴۴. محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم‌الدین، ج۳، ص۷۲، بیروت: دارالندوة الجدیدة.
۱۴۵. محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم‌الدین، ج۳، ص۷۲، بیروت: دارالندوة الجدیدة.
۱۴۶. احمد بن محمد مسکویه، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، ج۱، ص۷۰ـ۷۱، چاپ حسن تمیم، بیروت ۱۳۹۸، چاپ افست اصفهان.
۱۴۷. محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم‌الدین، ج۳، ص۷۲، بیروت: دارالندوة الجدیدة.
۱۴۸. احمد بن محمد مسکویه، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، ج۱، ص۶۸ـ۷۵، چاپ حسن تمیم، بیروت ۱۳۹۸، چاپ افست اصفهان.
۱۴۹. محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم‌الدین، ج۲، ص۲۱۷ـ۲۱۸، بیروت: دارالندوة الجدیدة.
۱۵۰. محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم‌الدین، ج۳، ص۷۲ـ۷۴، بیروت: دارالندوة الجدیدة.




دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۶۳۳۴.    



جعبه ابزار