• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام‌ (کتاب)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



شیخ الفقها و امام المحققین محمد حسن بن شیخ باقر بن شیخ عبد الرحیم نجفی (۱۲۶۶- ۱۱۹۲ ق) مولف کتاب جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام می باشد.



از مشهورترین و با ارزش‌ترین آثار فقهی قرن سیزدهم کتاب «جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام» می‌باشد این کتاب از نظر وسعت تتبع و جمع آوری و احاطه به اقوال و دلال نظریات فقهی علما بر تمام کتاب‌های فقهی برتری دارد. هم چنین از نظر توجه و روی آوردن اهل علم و بزرگان از فقهای شیعه کمتر کتابی مانند جواهر الکلام توفیق داشته است.
علت این توفیق بی نظیر، وسعت تتبع و احاطه بر اقوال فقهای عظام و مناقشات آنان با دقتی کم نظیر و تحقیقی بی همتا بوده است.
کتاب جواهر الکلام در حالی که یک دوره کامل فقه شیعه می‌باشد جامع جمیع کتاب‌های فقهی نیز می‌باشد.
در واقع نگارش کتاب جواهر الکلام یکی از حوادث عجیب و خارق العاده زمان خود می‌باشد.


اگر چه مشهور این است که مؤلف بر خلاف ترتیب متعارف ابتدا از کتاب خمس شروع به تالیف نموده و به عنوان اولین کتاب فقهی اش آن را در سال ۱۲۳۱ ق به پایان رسانده است.
اما آقا بزرگ تهرانی در الذریعة نظر دیگری داشته مبنی بر این که مؤلف بصورت متعارف ابتدا از کتاب طهارت آغاز کرده است زیرا در بحث استنجاء از استادش شیخ جعفر کاشف الغطاء (م ۱۲۲۷ ق) تعبیر به «سلمه الله تعالی» کرده است که نشان از حیات او دارد و بنابراین مباحث طهارت را قبل از کتاب خمس آغاز کرده است.
اگر چه تاریخ دقیق تالیف مجلد اول و دوم مشخص نیست اما این دو کتاب قبل از وفات شیخ جعفر کاشف الغطاء در سال ۱۲۲۷ ق نگاشته شده است. جلد سوم از بحث اقسام غسل‌ها تا غسل نفاس تاریخ تالیف آن مشخص نیست اما شیخ عبد الکریم از علمای معاصر مؤلف در سال ۱۲۳۱ ق آن را عاریه گرفته است.
جلد چهارم در احکام اموات و غسل‌های مستحبی در سال ۱۲۳۰ پایان یافته است.
همین طور جلد دهم در احکام سجود و رکوع و تشهد نیز در سال ۱۲۳۰ پایان یافته است.
جلد شانزدهم (کتاب خمس) در سال ۱۲۳۱ پایان یافته است. جلد چهاردهم در بحث نماز جماعت و نماز مسافر در سال ۱۲۳۴ و نمازهای واجب در سال ۱۲۳۵ و بقیه نمازها در سال ۱۲۳۶ و بعضی از مجلدات نماز در سال ۱۲۴۷ پایان یافته است. بحث کتاب قضا در جلد چهلم در سال ۱۲۵۰ پایان یافته است. بحث دیات در جلد ۴۳ در سال ۱۲۴۵ پایان یافته است و با نگارش بحث جهاد در جلد ۲۱ در سال ۱۲۵۷ تمام مباحث شرایع پایان یافته است.


آنچه در مورد تاریخ نگارش و تالیف کتاب‌ها ذکر شد از الذریعة بود که کامل نمی‌باشد و اما علت تقدیم و تاخیر تاریخ تالیف بعضی از مجلدات هم چنانکه در تکمله ذکر شده است این که صاحب جواهر ده کتاب را برای استفاده خودش نگاشته است و به عنوان کتاب درسی ننوشته است.
در تکمله از صاحب جواهر این گونه نقل شده است: فعزمت ان اکتب کتابا یکون لی مرجعا عند الحاجة و لو اردت ان اکتب کتابا مصنفا فی الفقه لکنت احب ان یکون علی نحو ریاض المیر السید علی.
در کتاب معارف الرجال نیز این گونه آمده است: حدث الاساتذة ان الشیخ لم یقصد بشرحه کتاب الشرایع الا ضبط اقوال الفقهاء فیه فی المسائل الفقهیة و صورها لمراجعة نفسه.
[۴] معارف الرجال، ج۲، ص۲۲۶.



کتاب موجود توسط دار احیاء التراث العربی در بیروت بوسیله مؤسسه تاریخ عربی و در سال؟؟ ؟ چاپ شده است.


اگر چه قلم و زبان از بیان عظمت کتاب جواهر الکلام عاجز است اما به ذکر کلام بعضی از بزرگان اشاره می‌شود.
اعیان الشیعة: لا یفضلون علیه کتابا فی تمامه و استیفائه کتب الفقه، جمعه لاقوال العلما من اوله الی آخره و احتوائه علی وجوه الاستنباط و الاستدلال مع ما فیه من النظر الدقیق و جید التحصیل و التحقیق.
[۵] اعیان الشیعة، سید محسن امین عاملی، ج۹ ص۱۴۹.

در جای دیگر: و صاحب جواهر الکلام فی الفقه الذی کان تالیفه من معجزات عصره و صار علیه معول العلماء الی الیوم. (اعیان الشیعة، ج۱ ص۱۴۶).
اعیان الشیعة: اشتهرت کتبه اشتهارا یقل نظیره و هو یدل علی غزارة مادته و تبحره فی الفقه اشهرها جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام لم یوقف مثله فی الاسلام.
[۶] اعیان الشیعة، سید محسن امین عاملی، ج۹ ص۱۴۹.

آقا بزرگ تهرانی در الذریعة: خلف کتابه الجواهر الذی لا یوجد فی خزائن الملوک بعض جواهره، و لم یعهد فی ذخائر العلماء شی ء من ثماره و زواهره، لم یکتب مثله جامع فی استنباط الحلال و الحرام، و لم یوفق لینظره احد من الاعلام لانه محیط باول الفقه و آخره.
کرام البررة: و آثاره هامة جلیلة اشهرها «جواهر الکلام» فی شرح «شرائع الاسلام» و هو من آیات الفقه الجعفری.
[۸] کرام البررة، ج۱، ص۳۱۳.

روضات الجنات: کیف و له کتاب فی فقه المذهب من البدء الی الختام سماه «جواهر الکلام» فی شرح «شرائع الاسلام» قد ارخی فیه عنان بسط الکلام، و اسخی فیه بنان الخط بالاقلام.
[۹] روضات الجنات، ج۲، ص۳۰۵.

ریحانة الادب: کتاب جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، او نسبت به فقه جعفری، مانند بحار الانوار مجلسی است نسبت به اخبار اهل بیت علیه‌السّلام که تمامی فروعات فقهیه را از اول تا آخر با ادله آنها با کمال دقت نظر استقصا کرده و در استیفای دقیقه احکام فقهیه و در آنها بر اصول مقرره دینیه و تطبیق احکام نادره غیر معنونه با ادله شرعیه بی نظیر.
[۱۰] ریحانة الادب، ج۳، ص۳۵۷.



کتاب جواهر الکلام نیز نظیر شرایع الاسلام دارای چهار بخش اساسی عبادات، عقود، ایقاعات و احکام می‌باشد. از جلد اول تا ۲۱ عبادات و از جلد ۲۱ تا ۳۱ عقود و از جلد ۳۲ تا ۳۵ ایقاعات و از جلد ۳۵ تا ۴۳ احکام مطرح شده است.


جلد اول: تعریف طهارت، اقسام طهارت، اقسام آب‌ها و مبطلات وضو جلد دوم: احکام تخلی، کیفیت وضو، احکام وضو جلد سوم: جنابت، غسل جنابت ، غسل‌های حیض، استحاضه، نفاس جلد چهارم: احکام اموات، غسل میت، کفن پوشاندن، دفن میت و ملحقات آن جلد پنجم: غسل‌های مستحبی، تیمم، اقسام نجاسات جلد ششم: بقیه نجاسات، احکام نجاسات، ظروف جلد هفتم: نمازهای واجب و مستحب، اوقات نماز، نماز شب، قبله جلد هشتم: بقیه مباحث قبله، لباس نمازگزار، مکان نمازگزار جلد نهم: اذان و اقامه، نیت، تکبیرة الاحرام، قیام، قرائت جلد دهم: بقیه مبحث قرائت، سجود، رکوع، تشهد، سلام، قنوت جلد یازدهم: مبطلات نماز، نماز جمعه، نماز عید فطر و قربان، نماز آیات جلد دوازدهم: نماز میت، نماز طلب باران (استسقاء)، نمازهای مستحبی، احکام خلل در نماز، شک در نماز جلد سیزدهم: نماز قضاء، نماز جماعت، معنی عدالت، تعریف گناهان کبیره و صغیره.
جلد چهاردهم: دنباله نماز جماعت، احکام مسجد، نماز مسافر جلد پانزدهم: کتاب زکات جلد شانزدهم: کتاب‌های خمس، انفال، زکات، روزه جلد هفدهم: دنباله کتاب صوم، اعتکاف، کتاب حج جلد هیجدهم: دنباله کتاب حج جلد نوزدهم: بقیه کتاب حج جلد بیستم: بقیه کتاب حج جلد بیست و یکم: کتاب جهاد، امر به معروف و نهی از منکر جلد بیست و دوم: معنی عقد و تجارت، مکاسب محرمه، بیع، معاطاة، شراء و آداب تجارت جلد بیست و سوم: خیارات (خیار مجلس، حیوان، شرط، غبناحکام عقود، ربا جلد بیست و چهارم: بیع صرف و احکام آن، بیع ثمار، بیع سلم جلد بیست و پنجم: کتاب‌های قرض، رهن، مفلس جلد بیست و ششم: کتاب‌های حجر، ضمان، ضمان حواله، ضمان کفالت، صلح، شرکت، مضاربه جلد بیست و هفتم: کتاب‌های مزارعه و مساقات، ودیعه، عاریه، اجاره، وکالت جلد بیست و هشتم: کتاب‌های وقف، سکنی و عمری و رقبی، حبس، هبات، سبق و رمایه، وصایا جلد بیست و نهم: کتاب نکاح (دائم، اسباب تحریم) جلد سی‌ام: دنباله کتاب نکاح جلد سی و یکم: بقیه کتاب نکاح (مهریه، نفقه زوجه) جلد سی و دوم: کتاب طلاق جلد سی و سوم: کتاب‌های خلع و مبارات، ظهار، ایلاء جلد سی و چهارم: کتاب‌های لعان، عتق، (تدبیر و مکاتبه و استیلاء) جلد سی و پنجم: کتاب‌های اقرار، جعاله، ایمان، نذر جلد سی و ششم: کتاب‌های صید و ذباحه، اطعمه و اشربه جلد سی و هفتم: کتاب‌های غصب، بقیه اسباب ضمان، شفعه جلد سی و هشتم: کتاب‌های احیاء موات ( زمین، منافع مشترک معادن، آب‌ها) لقطه جلد سی و نهم: کتاب ارث جلد چهلم: کتاب قضاء جلد چهل و یکم: کتاب‌های شهادات، حدود و تعزیرات جلد چهل و دوم: کتاب قصاص جلد چهل و سوم: کتاب دیات.


در صفحه ۲۵ و عنوان کتاب این طور آمده است: قوبل نسخة الاصل المخطوطة و المصححة بقلم المصنف طاب ثراه. که ظاهرا منظور نسخه‌ای است که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی وجود دارد و در زمان حیات مؤلف استنساخ شده است زیرا در صفحه آخر آن این عبارت وجود دارد: بلغ مقابلة و تصحیحا علی نسخة المؤلف سلمه الله تعالی. نویسنده این نسخه، شیخ عیسی حویزی می‌باشد و تاریخ تملک آن سال ۱۲۵۵ ق اعلام شده است.
البته نسخه دیگری که مورد اعتماد می‌باشد، نسخه چاپ سنگی است که در سال ۱۲۷۰ ق نویسنده آن از نگارش آن فراغت یافته است و در حاشیه صفحه آخر آن آمده است: بلغ مقابلة مع النسخة المصححة من النسخة الاصلیة بحمد الله تعالی. این نسخه متعلق به عمدة العلما، شیخ حسین قمشه‌ای در سال ۱۳۲۶ ق در نجف اشرف بوده است.


جواهر الکلام دارای شروح و حواشی زیادی نمی‌باشد و حواشی معتبر آن عبارتند از:
۱- حاشیه بر جواهر الکلام، تالیف آقا ضیاء الدین عراقی (م ۱۳۶۱ ق).
[۱۱] مستدرکات اعیان الشیعة، ج۶، ص۱۸۳.

۲- الانصاف فی تحقیق مسائل الخلاف من کتاب جواهر الکلام، تالیف شیخ محمد طه بن مهدی تبریزی (م ۱۳۲۳ ق).
۳- حاشیه بر جواهر الکلام، تالیف شیخ محمد امین بن شیخ حسن بن اسد الله تستری.
۴- حاشیه بر کتاب خمس، تالیف سید ابو تراب خوانساری (م ۱۳۴۶ ق).
۵- حاشیه بر جواهر الکلام، تالیف شاگرد مؤلف ملا علی کنی صاحب تحقیق الدلائل (م ۱۳۰۶ ق).
۶- حاشیه بر جواهر الکلام، تالیف میرزا محمد تنکابنی (م ۱۳۰۲ ق).
۷- حاشیه بر جواهر الکلام، تالیف سید عبد الاعلی بن علی رضا موسوی سبزواری (م ۱۴۱۴ ق).
۸- حاشیه بر جواهر الکلام، تالیف سید کاظم (محمد کاظم) بن محمد حسینی لواسانی طهرانی (م ۱۳۹۴ ق).


اولین ویژگی همان طور که قبلا گذشت وسعت تتبع و دقت مؤلف در اقوال و نظریات فقهای بزرگ شیعه می‌باشد.
دومین خصوصیت نیز اسلوب و روش بی نظیری است که از ابتدا تا انتهای کتاب ثابت مانده است.
سومین ویژگی این که با داشتن کتاب جواهر از بسیاری از کتاب‌های فقهی می‌توان بی نیاز شد و مجتهد با رجوع به این کتاب می‌تواند اطمینان پیدا کند در بسیاری از مسائل فقهی نیازی به کتاب دیگری ندارد اما سایر کتاب‌های فقهی این گونه نیستند.
در نقل قولی که از صاحب جواهر شده این گونه می‌گوید: من کان عنده جامع المقاصد و الوسائل و الجواهر فلا یحتاج الی کتاب للخروج عن عهدة الفحص الواجب علی الفقیه فی آحاد المسائل الفرعیة.
[۱۲] مستدرکات الوسائل، ج۵، ص ۳۱۴.

از خصوصیات دیگر این که مسائل و فروع کم یاب و نادر فقهی که در سایر کتاب‌های فقهی پیدا نمی‌شود در جواهر ذکر شده است و بنابراین، این کتاب جامع فروع و امهات مسائل فقهی می‌باشد.
و به دلیل همین خصوصیات و ویژگی‌های خاص جواهر الکلام، در تمام مراکز علمی فقهی و نزد دانش پژوهان فقه، این کتاب ارزنده وجود دارد.


با توجه به این که مؤلف، جواهر الکلام را به عنوان کتاب درسی تالیف ننموده است، بسیاری از مباحث آن نیاز به بازبینی و توضیح عبارت داشته است ولی مؤلف نتوانسته است در طول حیات پربرکتش به این مهم نائل شود.
از طرف دیگر با توجه به غلط‌های واضح و ناقص بودن بسیاری از نسخه‌ها و تشویش و درهم بودن بسیاری از عناوین و ابواب کتاب، ضرورت رفع این نقایص بدیهی است.
همین طور از اختلاف و تفاوت‌های چاپ‌های سنگی مختلف و اشتباهاتی که باعث تغییر در معنای کلام می‌شود چاپی سالم و صحیح و متفق از کتاب را واجب می‌کند.


۱. الذریعة، آقا بزرگ تهرانی، ج۵، ص۲۷۶.    
۲. الذریعة، آقا بزرگ تهرانی، ج۵، ص۲۷۶.    
۳. الذریعة، آقا بزرگ تهرانی، ج۵، ص۲۷۷.    
۴. معارف الرجال، ج۲، ص۲۲۶.
۵. اعیان الشیعة، سید محسن امین عاملی، ج۹ ص۱۴۹.
۶. اعیان الشیعة، سید محسن امین عاملی، ج۹ ص۱۴۹.
۷. الذریعة، آقا بزرگ تهرانی، ج۵، ص۲۷۶.    
۸. کرام البررة، ج۱، ص۳۱۳.
۹. روضات الجنات، ج۲، ص۳۰۵.
۱۰. ریحانة الادب، ج۳، ص۳۵۷.
۱۱. مستدرکات اعیان الشیعة، ج۶، ص۱۸۳.
۱۲. مستدرکات الوسائل، ج۵، ص ۳۱۴.



نرم افزار مجموعه آثار محقق حلی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.


رده‌های این صفحه : آثار محقق حلی




جعبه ابزار