محتوای سوره بقره
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سوره بقره نام دومین
سوره قرآن کریم است. و در این نوشتار محتوای
سوره، فضیلت
تلاوت سوره،
وجه تسمیه سوره و مدنی بودن سوره بقره بررسی شده است.
سوره بقره به اتفاق
مفسران مدنی است
و
روایاتِ سبب نزول نیز آن را تأیید می‌کند.
این سوره در ترتیب مصحف دومین و در ترتیب نزول ۸۵
۸۶
یا هشتاد و هفتمین سوره است
که پیش از آن
سوره مطّففین و پس از آن
سوره انفال یا
آل‌عمران نازل شده است.
در ترتیب
مصحف امیر مؤمنان، نخستین سوره از اولین جزء از ۷جزء این مصحف شریف است.
سوره بقره اولین سوره مدنی است که پس از
هجرت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به
مدینه به تدریج و در
زمانهای پراکنده
نازل شده است.
برخی سوره مطفّفین را اولین، و سوره بقره را دومین سوره مدنی شمرده‌اند.
زمان شروع نزول سوره به درستی روشن نیست و برخی گفته‌اند: ۶
ماه پس از هجرت
نبوی نزول آن آغاز شده است.
درباره پایان نزول سوره نیز گفته‌اند: نزول بخشی از
آیات آن در ماه
رمضان سال دوم هجری همزمان با
جنگ بدر پایان یافته و پس از آن
سوره انفال نازل شده است. بنابر این قول، مقطع زمانی نزول سوره بقره یا ۱۸ ماه آغاز هجرت است (از
ربیع الاول سال یکم هجری تا ماه رمضان سال دوم) یا ۱۲ ماه (از ماه رمضان سال اول تا ماه رمضان سال دوم).
بخش اندکی از آیات آن نیز پس از این
تاریخ نازل شده است؛ از جمله آیات ۱۹۶ - ۲۰۳ که در
حجة الوداع نازل شده و «
حج تمتع» را تشریع می‌کند
و آیات ۲۷۵ - ۲۸۰ که بر
حرمت ربا تأکید دارد و پس از سوره آل‌عمران نازل شده است،
حتی برخی این آیات را جزو آخرین آیات نازل شده از قرآن یاد کرده‌اند؛
همچنین آیه ۲۸۱ که در حجة‌الوداع نازل شده و آخرین
آیه فرود آمده بر پیامبر‌اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) است.
تأمل در مضامین این سوره نیز نزول آن را در مقطع زمانی مذکور تأیید می‌کند، زیرا
حوادث و مناسبتهای سال اول و دوم هجرت مانند
تغییر قبله در آن سوره منعکس شده است.
سوره بقره از «
سور طوال» قرآن، بلکه طولانی‌ترین سور قرآن و دارای ۶۱۴۳ کلمه است.
تعداد آیاتش بنابر شمارش
قاریان کوفه ۲۸۶ است که این تعداد مشهورترین عدد و مطابق با مصحف رایج و شمارش
امیر مؤمنان، علی (علیه‌السلام) است.
براساس شمارش
بصریان،
حجازیان و
شامیان سوره بقره به ترتیب دارای ۲۸۷، ۲۸۵ و ۲۸۴ آیه است. البته منشأ این اختلاف صرف شمارش است.
معروف‌ترین نام این سوره، «بقره» است که معنای
گاو ماده دارد
و بر گرفته از آیات ۶۷ - ۷۳ است که
داستان گاو
بنی‌اسرائیل را بیان می‌کند. از احادیث چنین برمی‌آید که در زمان پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نیز این سوره بدین نام خوانده می‌شده است.
نامهای دیگر این سوره ذُروة القرآن و سنام القرآن و به معنای بلندترین و برجسته‌ترین بخش قرآن است.
این نام به استناد
حدیثی از
پیامبر‌اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) که فرموده: «إِن لکل شیء سناماً و سنام القرآن سورة البقره»
و همچنین حدیث «البقرة سنام القرآن و ذُروته»
بر سوره بقره نهاده شده است. نام دیگری که پشتوانه روایی دارد «فسطاط القرآن» است.
فسطاط به معنای «
خیمه» و «سراپرده» است
و به سبب اشتمال سوره بر
احکام و امثال فراوان بر آن نهاده شده است.
برای این سوره اسامی دیگری همچون سید القرآن،
الکرسی، بر اثر در برداشتن
آیة‌الکرسی و الزهراء، به دلیل
روایت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم): «اقرئوا الزهراوین البقرة و آل‌عمران»
یا به سبب آن‌که
راه هدایت را روشن می‌کند
برشمرده‌اند.
برخی قرآن پژوهان ۲۶ آیه از سوره بقره را در شمار
آیات منسوخ آورده؛
اما غالب قرآن‌پژوهان همه
یا بیش‌تر موارد را از قبیل
تخصیص در
حکم یا استثنا در افراد دانسته‌اند.
برخی تنها
نسخ آیه ۲۴۰ را پذیرفته‌اند
: «وَالَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنکُمْ وَیَذَرُونَ أَزْوَ‌جًا وَصِیَّةً لاَِّزْوَ‌جِهِم مَّتَ-عًا إِلَی الْحَوْلِ غَیْرَ إِخْرَاج...». این آیه به کسانی که در آستانه مرگ قرار می‌گیرند فرمان می‌دهد برای همسران خود
وصیت کنند که تا یک سال آنها را با پرداختن
هزینه زندگی بهره‌مند سازند، به
شرط این‌که آنها از
خانه شوهر بیرون نروند (و
ازدواج مجدد نکنند).
گفته‌اند: این آیه به دلیل برخی
روایات،
اجماع یا اتفاق اکثر مفسران
با آیه ۲۳۴ همین سوره که
عده وفات را ۴ ماه و ۱۰ روز اعلام می‌کند و آیات ارث که برای
همسر متوفا ۴۱ در صورت نداشتن
فرزند یا ۸۱ در صورت داشتن فرزند از
مال شوهر را مشخص کرده نسخ شده است.
جمعی از مفسران مفاد آیه امتاع را حکمی
استحبابی و پابرجا می‌دانند که هیچ‌گونه منافاتی با آیات
ارث و
عدّه ندارد. روایات مورد استناد مدعیانِ نسخ را نیز به دلیل ضعف
سند و اجماع را بر اثر
مدرکی بودن (بدین معنا که اجماع دلیل مستقل نیست، بلکه مستند به همان روایات ضعیف است) فاقد اعتبار دانسته و ازاین‌رو نسخ آیه را نپذیرفته‌اند.
سوره بقره مشتمل بر آیاتی است که براثر اهمیت و کاربرد فراوان از
شهرت خاصی برخوردار شده است، به گونه‌ای که ۳۱ آیه از آیات آن در شمار آیات نامدار ذکر شده است؛
مانند اخراج،
استرجاع،
اعتداء،
انفاق،
ایلاء،
بِرّ،
تحویل
قبله،
تربّص،
تَهْلُکه ،
خلافت،
خلع،
دَین،
رضاع،
سحر،
صفح،
صوم،
طلاق،
قصاص،
لیلة المبیت و نسخ
مشهورترین و با فضیلت‌ترین آیه این سوره آیه ۲۵۵ آن است که به «آیة الکرسی» شهرت یافته است. جامعیت
آیة الکرسی در بیان
صفات الهی و ترسیم رابطه خداوند با آفریدگانش به ویژه
انسان، موجب امتیاز این آیه بر دیگر آیات شده است.
درباره فضیلت و منزلت این آیه از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نقل شده که آیة الکرسی برترین آیه قرآن
و در بر دارنده همه خیرهای
دنیا و
آخرت است
، و از گنجینه رحمت در زیر عرش الهی نازل و به پیامبر اعطا شده است.
از
حضرت امام صادق (علیه‌السلام) نیز نقل شده که آیة الکرسی
قله بلند قرآن است.
از دیگر آیات برجسته و ممتاز سوره بقره آیات پایانی آن است که در روایات از آن به
گنج عرشی تعبیر شده است.
با توجه به مدنی بودن سوره بقره و مقطع زمانی نزول آن در
مدینه که دوران تشکیل
حکومت اسلامی و استقبال مردم از
دین اسلام بود محتوای این سوره جهت‌گیری خاصی دارد. یکی از قرآن‌پژوهان معاصر درباره فضای نزول این سوره گفته است: محتوای سوره بقره در درجه نخست تحت تأثیر موقعیت اجتماعی و فرهنگی مدینه پس از هجرت است. در این زمان ساکنان مدینه را ۴ گروه تشکیل می‌دادند:۱. مسلمانان مهاجر که خانه و کاشانه خود را در
مکه رها کرده، با
فقر در مدینه زندگی می‌کردند. ۲. و مسلمانان
انصار که از دو گروه
اوس و
خزرج تشکیل شده بودند و با وجود سابقه دشمنی دیرینه با هم، در پرتو
اسلام با یکدیگر متحد و برادر شده بودند. ۳. و
یهودیان که از
ثروت و امکانات فراوانی برخوردار و با ظهور اسلام نفوذ و برتری خود را در میان مردم امی از دست داده بودند. ۴.
منافقان که با اسلام عناد داشتند؛ ولی اقتدار مسلمانان در مدینه مانع از آن می‌شد که
شرک خود را اظهار کنند و برای حفظ منافع خود به ظاهر
ایمان آورده بودند.
هر یک از این گروهها و فعالیتهای آنها زمینه‌ساز نزول آیاتی از سوره بقره شد؛ برای مثال ترکیب خاص اجتماعی مدینه در مقطع نزول، زمینه‌ساز نزول آیاتی درباره گروههای مزبور و اوصاف آنها در آیات ۳ - ۲۰ شد که اوصاف پرهیزگاران،
کافران و منافقان را بیان می‌کند
؛ اما چون نفاق هنوز چندان آشکار نشده بود تنها در چند آیه، آن هم با تعبیر «مِنَ الناسِ» از منافقان یاد شده است. یهودیان نیز چون مهم‌ترین گروه مخالف اسلام و نظام اسلامی بودند بیش از ۳۱ آیات سوره بقره
درباره آنان نازل شده است؛ همچنین فراهم شدن زمینه مناسب برای تشریع
احکام فقهی بر اثر استقرار نظام اسلامی و استقبال مردم از اسلام موجب نزول آیات فراوانی درباره
احکام فرعی شد، ازاین‌رو مسائل عبادی، خانوادگی، اقتصادی، اجتماعی و کیفری فراوانی در این سوره آمده است.
در اثنای آیات سوره برخی موضوعات دیگر نیز مطرح شده است که به ظاهر پیوندی با فضای نزول آن ندارد؛ ولی به
اعتقاد مفسران چنین نیست؛ مثلاً داستان
حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) در آیات ۱۲۴ - ۱۴۱ به تعبیر
علامه طباطبایی به منزله مقدمه و زمینه‌ساز آیات تغییر قبله و آیات احکام
حج است.
از آن‌جا که سوره بقره به تدریج
و هر بخش از آیات آن در باره موضوعی نازل شده است شاید به سادگی نتوان غرض واحدی برای این سوره بزرگ در نظر گرفت، ازاین‌رو درباره غرض سوره بقره دیدگاههای متفاوتی اظهار شده است؛ برخی مفسران آن را فاقد غرض واحد دانسته و برای سوره اغراض متعددی ذکر کرده‌اند.
برخی دیگر هدف سوره را بیان آثار ایمان به
غیب دانسته و دلیل آن را نامگذاری سوره به بقره گفته‌اند، زیرا محور اصلی داستان گاو
بنی اسرائیل نیز ایمان به غیب است.
علامه طباطبایی معتقد است که این سوره غرض واحدی ندارد؛ اما بیش‌تر آیات آن درباره این موضوع سخن می‌گوید که لازمه بندگی خداوند این است که بندگان او به آنچه خداوند بر رسولانش نازل کرده است ایمان بیاورند و بین
پیامبران الهی تفاوتی قائل نشوند، ازاین‌رو بخش عمده‌ای از این سوره درباره
مذمت کافران و منافقان و گروهی از
اهل کتاب است که در دین خدا
بدعت آوردند و در ایمان به رسولان الهی تردید کرده، تعالیم آنها را نادیده گرفتند. پایان سوره نیز به بیان بخشی از
احکام الهی اختصاص دارد.
بنابر این نظر، محور اصلی سوره بقره لزوم ایمان به تعالیم پیامبران است.
سوره بقره با تأکید بر اهمیت و نقش ایمان در
سعادت فردی و اجتماعی انسان، اعلام می‌دارد که تنها راه سعادت، ایمان به
خدا و پایبندی به تعالیم انبیاست. این سوره از سه بخش تشکیل شده است: دربخش نخست اهمیت و جایگاه ایمان و بندگی خدا در زندگی انسان بیان می‌گردد. بخش دوم به سرگذشت قوم بنی اسرائیل اختصاص دارد و در آن پیامدهای ذلت‌بار مخالفت این
قوم با خدا و پیامبران بیان شده و تلاشهای آنها در شکست دادن پیامبر اسلام خنثا می‌گردد. سومین بخش سوره نیز به معرفی دین
توحیدی اسلام می‌پردازد و بسیاری از
احکام و مقررات
دینی را همراه با معارف اعتقادی و
اخلاقی اسلام بیان می‌کند. تفصیل بخشهای سه گانه بدین قرار است:
۳۹ آیه نخست این سوره اهمیت و جایگاه ایمان به خدا وبندگی او را در زندگی فردی و اجتماعی انسان بیان می‌کند. در این بخش مباحث زیر مطرح می‌شود:
انسانها در برابر دعوت توحیدی
انبیا سه‌گونه موضع گیری دارند: گروهی که در پی حقیقت هستند به خدا و تعالیم پیامبران ایمان آورده، به آن عمل می‌کنند. قرآن این گروه را اهل
تقوا نامیده،
آنان را رستگار می‌داند. دربرابر اهل تقوا که با تمام وجود آماده پذیرش حق‌اند، کسانی مانند سران
شرک و
کفر قرار دارند که بی‌ایمانی در اعماق جانشان نفوذ کرده و به هیچ روی حقیقت را نمی‌پذیرند. گروه سوم منافقان‌اند که به زبان می‌گویند: به خدا و روز
رستاخیز ایمان آورده‌ایم، در حالی که اصلاً ایمان ندارند. در آیات مورد بحث منافقان با ویژگیهایی چون
حیله‌گری و فریبکاری، خود فریبی، ابتلا به
بیماری روحی،
دروغگویی، ادعای اصلاح‌گری،
فساد در زمین و نادانی و بی خردی وصف شده‌اند. برخی مفسران راز توجه ویژه سوره بقره به ویژگیهای منافقان و اختصاص ۱۳
آیه را به آنان، وضعیت خاص برخی از نومسلمانان
مدینه می‌دانند که خدا و رسولش را باتمام وجود باور نکرده بودند.
در آیات بعد از عموم انسانها می‌خواهد تا خدایی را
پرستش کنند که آنان را آفرید و نعمتهای بسیاری به آنان داد. در آیات ۲۳ - ۲۴ برای چهارمین و آخرین بار از زمان
بعثت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، مخالفان را به تحدی با قرآن فرا می‌خواند
و از آنان می‌خواهد اگر در الهی بودن قرآن شک دارند تنها متنی همانند یک سوره
قرآن بیاورند. برخی مفسران مرجع ضمیر «مِن مِثلِه» را مای موصوله در «مِما نَزَّلنا» دانسته‌اند.
برخی نیز مرجع آن را کلمه «عَبدِنا» می‌دانند.
دربعضی از روایات هم هر دو احتمال به عنوان
تفسیر آیه ذکر شده است.
بنابراین تفسیر، آیه مورد بحث از همگان می‌خواهد تا اگر می‌توانند به دست فردی امّی و درس ناخوانده همچون
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) متنی که از هرجهت، از جمله اتقان محتوا و
بلاغت و
فصاحت الفاظ همانند قرآن باشد بیاورند.
در آیات ۲۸ - ۳۹ ابتدا به آفرینش انسان اشاره می‌کند که چگونه خداوند او را از عدم آفرید و استعدادهایی در وجود او به ودیعت نهاد تا مراحل
کمال را به تدریج در
دنیا و پس از آن در عالم پس از مرگ بپیماید و به این منظور
زمین و
آسمان را برای او آفرید،
آنگاه داستان حضرت آدم را بیان می‌کند و اعلام می‌دارد که انسان برای جانشینی خدا به زمین آمده است و این مقام به سبب آگاهی یافتن وی از اسما و حقایق و
اسرار آفرینش جهان هستی است.
سپس
وسوسه‌ای که باعث هبوط
انسان از مقام خود شد یعنی خوردن از میوه
درخت ممنوع را بازگو کرده
و راه جبران این اشتباه یعنی توبه به سوی خدا را نیز بیان می‌کند.
درباره معنای اسماء که
رمز برتری انسان بر
فرشتگان است مفسران آرای گوناگونی دارند: یک. اسماء کلیدهای علم و
معرفت و کمالات مادی و معنوی انسان است.
دو. منظور از تعلیم اسماء ایجاد استعدادهای گوناگون در انسان است.
سه. اسماء، نامهای همه موجودات جهان است.
چهار. اسرار عالم
غیب است.
پنج. موجوداتی هستند که وجودی حقیقی و واقعی داشته، در عالم غیب قرار دارند.
شش. اسمای حسنای الهی است.
هفت. اسمای
امامان معصوم است.
هشت. اسمای
انبیا و
اولیای الهی است.
در بخش دوم سوره با بررسی موانع گسترش دین در جامعه اسلامی، به مقابله با اشکال تراشیها و
بهانه جوییهای
یهودیان مدینه می‌پردازد. آنان مهم‌ترین مخالفان
آیین توحیدی و برپایی
حکومت دینی در شهر مدینه بودند. این بخش با دعوت یهویان به
ایمان به پیامبر اسلام - که بخشی از
پیمان خدا با بنی‌اسرائیل است - آغاز می‌شود. در ادامه با یاد آوری
نعمتهای الهی به بنی‌اسراییل به یهودیان مدینه گوشزد می‌کند که بهانه‌جوییها و پیمان شکنیهای نیاکان آنها در طول تاریخ جز ذلت و خواری هیچ
ثمری برای آنها نداشته و ایشان نیز بهتر است از پیمودن این راه بپرهیزند. در انتها به بررسی بهانه‌ها و اشکالات یهودیان در باره
اسلام و
نبوت پیامبر پرداخته، به آنها پاسخ می‌دهد. مهم‌ترین مباحثی که در این بخش از سوره مطرح می‌گردد به شرح زیر‌است.
آیات ۴۰ - ۴۶ ضمن دعوت
یهودیان به اسلام از آنان می‌خواهد با ایمان به پیامبر اسلام پایبندی خود را به عهد وپیمانی که با خدابسته‌اند نشان دهند، و برای دستیابی به منافع ناچیز دنیوی حقانیت قران و پیامبر را انکار نکنند.
آیات ۴۷ - ۶۱ نعمتهای خدا به بنی‌اسرائیل و بهانه جوییها و سرکشیهای آنها را در برابر این نعمتها برمی‌شمرد تا یادآور شود که چگونه نیاکان آنها بر اثر مخالفت با
حق از قله برتری بر همه انسانهای زمان خودشان: «اَنّی فَضَّلتُکُم عَلَی الع--لَمین»
به حضیض
ذلت و حقارت کشانده شدند:«ضُرِبَت عَلَیهِمُ الذِّلَّةُ والمَسکَنَةُ».
در این آیات نعمتهایی همچون نجات بنی‌اسرائیل از شکنجه‌ها و ظلمهای فرعونیان
شکافته شدن دریا و نجات موسی و همراهانش،
نزول
تورات برای
هدایت بنی‌اسرائیل،
زنده شدن گروهی از قوم بنی‌اسرائیل پس از آن‌که بر اثر تقاضای رویت خدا به مرگ محکوم شده بودند،
مهیا شدن نعمتهای مادی مانند سایه ابر و آشامیدنی و خوراکیهای لذیذ (منّ و سلوی)
در
بیابان و سرانجام سیراب شدن همراهان
موسی (علیه‌السلام) از ۱۲
چشمه آب که به در خواست موسی و
معجزه الهی جاری شد
برشمرده شده است. به گزارش این آیات قوم بنی‌اسرائیل به جای قدردانی از این نعمتها و سپاسگزاری به درگاه الهی، از فرمان خدا سرپیچی
و
گوساله پرستی را پیشه کردند.
و
غذاهای رنگانگ از موسی در خواست کردند
و حتی
معجزات الهی را انکار کرده،
پیامبران خدا را که برای هدایت آنها آمده بودند کشتند.
در ادامه، ویژگیهای عمومی و شاخصه‌های فکری و رفتاری بنی‌اسرائیل را برمی‌شمرد تا نشان دهد علت اصلی مخالفت آنان با تعالیم پیامبراسلام، گمراهی و حق ستیزی آنهاست؛ نه وجود کاستی و نقصان در
آیین خدایی اسلام. به گزارش این آیات خصلتهای ناشایستی مانند
پیمان شکنی،
حیله‌گری،
قساوت قلب ،
باور نداشتن سخنان انبیا و نداشتن
روح تسلیم در برابر آنها،
تحریف کلام خدا،
اعتقاد به مصونیت قوم یهود دربرابر آتش غضب الهی،
عمل کردن به برخی از وظایف دینی و رها کردن سایر وظایف
مخالفت با پیامبرانی که سخنی بر خلاف میل آنها بگویند و کشتن برخی از
انبیا از ویژگیهای قوم بنی‌اسرائیل بوده و همین خصلتها مانع از ایمان
یهودیان مدینه به پیامبر
اسلام شده است، هر چند پیش از این در انتظار بعثت آن حضرت بودند.
برای نشان دادن ویژگیها و روحیات بنی‌اسراییل آیات مذکور داستانهایی از زندگی قوم یهود را در گذشته یادآور می‌شود و در برخی موارد رفتارهای یهودیان زمان پیامبر را با رفتار آنها مقایسه می‌کند تا نشان دهد خصلتهای اساسی بنی‌اسراییل در طول تاریخ تفاوتی نکرده است.
مهم‌ترین رخدادهای تاریخی و رفتارهایی که در این آیات به آنها اشاره شده به شرح زیر است: قرار گرفتن
کوه طور بر بالای سر قوم یهود از روی اعجاز
و گرفتن
پیمان از آنان مبنی برعمل کردن به دستورات تورات،
داستان کسانی که حکم تعطیلی روز
شنبه را با حیله‌گری نقض کردند،
بهانه‌جویی و مقاومت قوم
یهود در برابر دستور خدا برای کشتن گاوی که قاتل فرد بیگناهی را مشخص می‌کرد،
داستان گروهی از
بنی‌اسراییل که با گوش خود فرمان خدا را شنیدند؛ اما آن را تحریف کردند و یهودیانی که در زمان پیامبر از روش آنان پیروی می‌کنند،
و بیان برخی دیگر از خصلتهای این قوم
و سرانجام گزارشی از مخالفتهای پی در پی بنی‌اسرائیل با انبیای الهی و
تکذیب و کشتار آنها به سبب ناسازگاری تعالیم انبیا با خواهشهای نفسانی آنها.
پس از ارائه گزارشی از
خصلتها و ویژگیهای قوم بنی‌اسرائیل و یادآوری داستانهای تاریخی به بیان رفتارها و تلاشهای مذبوحانه یهودیان زمان پیامبر می‌پردازد و بهانه‌جویی و اشکال تراشیهای آنان را بر می‌شمارد. یهودیان با تکیه بر این بهانه‌ها کوشش می‌کردند بی‌ایمانی خود و مخالفتشان را با پیامبر
اسلام موجه جلوه دهند و افزون بر این از گرویدن اعراب به اسلام مانع شوند.
در این آیات پس از طرح هر ایراد با دقت ابعاد آن بررسی و پاسخ داده شده است. در آیات آغازین این قسمت به یهودیان مدینه یادآور می‌شود که شما همان کسانی هستید که بی‌صبرانه در انتظار
بعثت پیامبر بودید تا با یاری او بر
اعراب کافر پیروز شوید؛ اما اکنون که هنگام یاری رساندن و ایمان آوردن به اوست با این‌که کاملاً وی را می‌شناسید و همه ویژگیهای او را با آنچه در
تورات آمده بود هماهنگ می‌یابید، صرفاً به سبب آن‌که وی از بنی‌اسرائیل نیست
به مخالفت با او پرداخته، او را انکار می‌کنید،
بنابراین شما هیچ دلیل قانع کننده‌ای برای مخالفت با او ندارید، آنگاه سخنان کفرآمیز و بهانه‌های بی پایه آنان را یکایک بیان می‌کند؛ از جمله این‌که می‌گفتند: مافقط به آنچه بر بنی‌اسرائیل نازل شده است ایمان می‌آوریم
یا می‌گفتند: ما با
جبرئیل که آورنده وحی بر پیامبر اسلام است دشمنیم، زیرا او همواره دستورات دشوار همچون
جنگ و
جهاد را برای بنی‌اسرائیل می‌آورد
یا نسخ شدن برخی
احکام دین یهود توسط پیامبر را نشانه غیر خدایی بودن آیین اسلام می‌دانستند.
برخی از آنها تقاضاهای نامعقولی همچون رؤیت خدا را از پیامبر داشتند و مسلمانان را نیز تحریک می‌کردند که این خواسته را تکرار کنند و در صورت اظهار عجزِ پیامبر از او روی برتابند.
در ادامه از قول یهودیان و مسیحیان نقل می‌کند که هر یک از آنان تنها خود را شایسته ورود به
بهشت معرفی می‌کردند
و به این ادعای بی‌اساس نیز پاسخ می‌دهد. بهانه دیگر یهودیان این بود که به پیروی از
مشرکان ناآگاه
می‌گفتند: چرا خدا به‌طور مستقیم با ما سخن نمی‌گوید یا آیه و معجزه‌ای بر خود ما نازل نمی‌شود؟
یا آنان و
مسیحیان هر یک از مسلمانان را به دین خود دعوت می‌کردند،
چنان که ابراهیم (علیه‌السلام) و پیامبرانی که از
نسل او بودند همگی یهودی یا نصرانی بودند.
خداوند به آنان پاسخ می‌دهد که هدایت واقعی در پیروی از
آیین ابراهیم (علیه‌السلام) است؛ نه کیش یهود و
نصارا.
این پاسخ پس از آن است که در آیات ۱۲۴ - ۱۳۴ به تفصیل شخصیت
حضرت ابراهیم و
آیین او معرفی و اعلام شده است که جز سفیهان کسی از آیین و روش ابراهیم (علیه‌السلام) روی برنمی‌گرداند
و این همان آیینی است که
یعقوب (علیه‌السلام) - که بنی‌اسراییل همگی از نسل او هستند - به آن سفارش کرده بود.
بهانه و اشکال دیگری که یهودیان بر پیامبر و مسلمانان داشتند در باره تغییر قبله بود. یهودیان که بارها مسلمانان را به سبب نداشتن قبله مستقل مورد طعن و سرزنش قرار داده بودند
با تغییر
قبله بهانه دیگری را مطرح کردند و گروهی از یهودیان سبک مغز می‌گفتند:چرا مسلمانان از
بیت المقدس که مورد توجه همه انبیای گذشته و تاکنون نیز قبله آنها بوده، به سوی
کعبه بازگشتند؟!
پاسخ این سوال نیز در
آیات ۱۴۲-۱۵۰ داده شده است و ضمن آن به حکمت تغییر قبله و وظایف مسلمانان پس از تغییر قبله همچون
جهاد و صبر بر
مصائب اشاره شده است.
پس از پاسخ به همه
شبهات و بهانه‌های یهود آیات پایانی این بخش آخرین هشدارها را به یهودیان و پیشوایان گمراهشان می‌دهد و از آنان می‌خواهد از کتمان حقایق بپرهیزند،
زیرا کسانی که آنچه را خدا نازل کرده است کتمان می‌کنند به
عذاب دردناکی دچار خواهند شد.
بخش سوم این سوره به ترسیم آیین و دین اسلام می‌پردازد تا مبنای استواری برای پی‌ریزی جامعه دینی در مدینه باشد. دراین بخش مسائل مهمی از
احکام فقهی، عقاید و اخلاق اسلامی بیان می‌گردد. در آیه نخست این بخش، کلیاتِ عقاید،
اخلاق و وظایف عملی هر مسلمان بیان شده و در سایر آیات تا پایان سوره این مباحث با تفصیل بیشتری مطرح شده است.
در آیات ۱۷۷ - ۲۴۲
احکام و مقررات دین اسلام در بیش از ۲۰ موضوع مطرح می‌گردد. در بیان
احکام شرعی، توجه به مبارزه با افکار و
آداب و رسوم
دوران جاهلیت و افراط و تفریطهای آن زمان کاملاً مشهود است. در این قسمت قوانین اسلام درباره
قصاص،
وصیت،
روزه ماه رمضان، کسب
مال از راه
حلال،
جهاد با دشمنان خدا، حج و
زیارت خانه خدا، حکم
شراب و
قمار، مقدار
انفاق و موارد مصرف آن، سرپرستی
یتیمان،
ازدواج با مشرکان،
عادت ماهانه زنان،
سوگند خوردن به خدا، انواع و احکام
طلاق، ازدواج زنان پس از طلاق، حقوق فرزندان طلاق،
عده وفات،
مهریه زنان و
نفقه زنان مطلّقه و شوهر مرده بیان می‌گردد.
در بررسی مسئله قصاص، مباحثی همچون مشروعیت قصاص، برابری قاتل و مقتول در قصاص، تشریع
دیه به جای قصاص و
فلسفه قصاص مطرح می‌شود.
در بیان احکام وصیت نکاتی در باره توصیه به وصیت، حرمت تغییر مفاد
وصیت و موارد استثنای این
حکم ذکر می‌گردد.
در ذکر احکام روزه مباحث متعددی همچون وجوب روزه ماه رمضان، موارد جواز افطار در ماه رمضان مانند
سفر و بیماری، جواز
آمیزش جنسی در
شبهای این ماه، ساعات
وجوب امساک در شبانه روز بیان می‌گردد.
پس از بیان این احکام به
حرمت کسب مال از راه
حرام اشاره
و به پرسشی که درباره فایده و حکمت هلالهای ماه وتاثیر آن در انجام
تکالیف شرعی مطرح بوده است پاسخ می‌دهد،
آنگاه به تشریع حکم جهاد و مسائل مربوط به آن می‌پردازد. احکام و مقررات جهاد با مشرکان مکه در دو قسمت از سوره بقره بیان شده است:یکی در
آیات ۱۹۰ - ۱۹۴ و دیگری در آیات ۲۱۶ - ۲۱۸. از آن‌جا که برخی از احکام و نکات مطرح شده در دو بخش فوق یکسان است - مانند تاکید بر وجوب جهاد، جنگ در
ماههای حرام و پیکار در
مسجد الحرام - و با توجه به این‌که در بخش دوم تأکید می‌کند که جهاد بر مسلمانان واجب است هرچند خوشایند برخی نباشد، می‌توان
استنباط کرد که به رغم صدور فرمان جهاد در مرحله نخست، برخی مسلمانان هنوز آمادگی لازم را برای انجام این
تکلیف الهی کسب نکرده بودند.
در ادامه، آیات ۱۹۶ - ۲۰۳ به بیان برخی از احکام و مسائل
حج تمتع می‌پردازد. بنابر برخی روایات این آیات در سال دهم هجرت نازل و طی آن حج تمتع تشریع شده است.
در این آیات ابتدا به اتمام حج همراه با
عمره فرمان داده شده است. سپس نکاتی در باره قربانی و تقصیر در حالت
اضطرار، زمان حج و اموری که برای
محرم جایز نیست تذکر داده می‌شود، آنگاه به انتقاد از برخی آداب و رسومی می‌پردازد که به پیروی از آیین جاهلی به اعمال حج افزوده شده است و از مسلمانان می‌خواهد با کنار گذاشتن این
خرافات تنها به آنچه خداوند بدان امر کرده است عمل کنند؛ از جمله بنابر رسوم جاهلی
تجارت درایام حج ممنوع بود
یا
قریش بر پایه امتیاز بی‌موردی که برای خود قائل بودند از
وقوف در عرفات همراه با سایر حجگزاران امتناع می‌کردند
یا پس از تمام شدن اعمال حج ساعتی در
منا توقف می‌کردند و در آن‌جا با
شعر و
خطابه، به بیان افتخارات پدرانشان پرداخته، بر یکدیگر
فخر می‌فروختند.
در آیات ۱۹۸ - ۲۰۰ مسلمانان از این رفتارها و آداب جاهلانه منع شده‌اند.
پس از اتمام آیاتی که مقررات دینی و وظایف عملی مسلمانان را بیان می‌کرد آیات ۲۴۳ - ۲۵۶ با ذکر دو داستان از بنی‌اسرائیل مومنان را به
جهاد در راه خدا و نهراسیدن از مرگ ترغیب می‌کند.
داستان نخست درباره گروهی از بنی‌اسرائیل است که به بهانه بیماری وبا از جنگ با دشمن خودداری
و خانه و کاشانه خود را رها کردند و خداوند همه آنها را میراند و سپس زنده کرد
و داستان دیگر درباره گروهی دیگر از بنی‌اسرائیل است که از پیامبر خود خواستند تا فرماندهی را برای رهبری آنها در جنگ با دشمنان مشخص کند تا با پیروی از او بردشمنان پیروز شوند. چون آن پیامبر
طالوت را به آنان معرفی کرد جز گروهی اندک همگی از یاری او سرپیچی کردند؛ اما طالوت با کمک همین گروه اندک از
مؤمنان، بر
جالوت و سپاهیانش پیروز شد.
به گفته برخی از مفسران آیات ۲۵۵ - ۲۶۰ این سوره به تبیین مهم‌ترین اصول اعتقادی اسلام یعنی
توحید و
معاد می‌پردازد
؛ اما
علامه طباطبایی معتقد است که تمامی این آیات درباره توحید است.
این آیات با
آیة الکرسی آغاز می‌شود. در این آیه ۵۰ کلمه‌ای
، ۱۶ بار نام خداوند به صورت ضمیر یا اسم ظاهر آمده
و در آن به ۱۰ صفت ثبوتی و ۴ صفت سلبی خداوند
از جمله وحدانیت،
مالکیت مطلق و گسترده الهی و علم بی‌پایان او اشاره شده است.
آیات بعدی نیز جلوه‌هایی دیگر از توحید از جمله
ولایت و سرپرستی خدا بر مؤمنان
و
قدرت خداوند بر احیا و میراندن انسانها بیان می‌شود. نکته اخیر در ضمن بیان سه داستان در باره زنده شدن مردگان به دست خداوند یعنی داستان احتجاج
حضرت ابراهیم با یکی از حکام زمانش (
نمرود)، داستان
عُزَیْر نبی و داستان ۴
مرغ حضرت ابراهیم بیان شده است.
در آیات پایانی این سوره
مقررات مربوط به سه موضوع دیگر یعنی انفاق،
ربا و دَیْن بیان می‌شود. وجه اشتراک این احکام در این است که همگی جنبه مالی دارد، با این تفاوت که
انفاق بخشش بدون عوض و ربا دریافت بدون عوض‌است.
در این آیات افزون برجنبه فقهی به جنبه اخلاقی و آثار اجتماعی انفاق و ربا نیز توجه شده است. در این میان آیات ۲۶۱ - ۲۷۴ به موضوع انفاق مربوط می‌شود. در این آیات ابتدا با ذکر مثالی ثمرات فراوان انفاق را بیان کرده، سپس درباره کیفیت انفاق که باید برای خدا و از منت و اذیت به دور باشد و وضعیت مالی که انفاق می‌شود که باید از مال طیب و پاک باشد و محل مصرف انفاق یعنی فقرا و زمان انفاق که
شب یا روز و آشکار و پنهان باشد و سرانجام
اجر و
ثواب انفاق توضیح می‌دهد.
آیات ۲۷۵ - ۲۸۱ در باره حرمت ربا و آثار منفی آن و شدیدترین آیه‌ای است که درباره ربا نازل شده است و طی آن خداوند به کسانی که ربا می‌گیرند اعلام جنگ کرده است.
در قرآن کریم درباره هیچ‌یک از
فروع دین چنین تعبیری به کار نرفته است.
به نظر می‌رسد که این‌آیه پس از آیه ۱۳۰
آل‌عمران که در آن حکم تحریم ربا بیان شده بود نازل شده باشد و از آن‌جا که با نزول آیه ۱۳۰ آل‌عمران عمل زشت ربا به‌طور کامل از جامعه اسلامی برچیده نشده بود این آیه نازل شد و با شدت بیشتری از آن نهی‌کرد.
پس از بیان اهمیت انفاق و حرمت ربا که دستور نخست با فعالیت سودآور اقتصادی و دومی با کسب درآمد مشروع منافات دارد در آیه ۲۸۲ و ۲۸۳ نکاتی را در باره
احکام قرض و
رهن بیان کرده و در آن راه کسب
حلال و حفظ اموال را ذکر می‌کند.
در آیه۲۸۲ که طولانی‌ترین آیه قرآن است
۱۹ دستور مهم درباره داد و ستد مالی بیان شده است.
دو آیه پایانی سوره بقره با بیان ویژگیهای مؤمنان واقعی به منزله جمع‌بندی و نتیجه‌گیری از مجموع تعالیم این سوره است. آنچه از ویژگیهای مؤمنان در این آیات به میان آمده است با هدف و جهت‌گیری اصلی سوره بقره کاملاً هماهنگ است، زیرا در این سوره بارها از اقوام و افرادی یاد شده که تنها به بخشی از دستورات
انبیا ایمان می‌آوردند و هر گاه در عمل به تکالیف دینی زحمت و مشقتی می‌دیدند آنها را تغییر داده، دین خدا را تحریف می‌کردند؛ اما مؤمنان واقعی بر خلاف آنها رفتار می‌کنند؛ آنان به همه آنچه که خداوند بر پیامبران نازل کرده است ایمان دارند و در این جهت تفاوتی بین پیامبران قائل نیستند.
آنان تلاش خود را برای انجام تکالیف الهی به کار می‌برند و در مواردی که بر اثر
خطا و
نسیان و ناتوانی، از انجام
تکالیف باز می‌مانند از خداوند طلب
عفو و بخشش می‌کنند.
سوره مبارکه بقره در سخنان
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و
اهل‌بیت آن حضرت، با اوصافی ستوده شده که حاکی از جایگاه بلند این سوره است.
همچنین پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمودند: ۷ سوره طولانی قرآن به جای
تورات به من عطا شده است،
چنان که «مِئین» به جای
انجیل و «مثانی» به جای
زبور به من عطا شده و با دریافت «مُفَّصل» (که‌تقریباً ۶۷ سوره است) بر دیگران برتری یافتم.
در پاسخ پرسش از برترین سوره قرآن، از سوره بقره نام برده‌اند.
سفارش مؤکد اهل‌بیت درباره فضیلت یادگیری این سوره نیز نشان دیگری از عظمت آن است.
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: سوره بقره و آل‌عمران در روز قیامت مانند دو قطعه
ابر بر سر قاری خود
سایه می‌افکنند.
پیامبر‌اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمودند: هرکس یک روز، سوره بقره را در خانه خود
قرائت کند، سه روز آن خانه از گزند
اهریمن مصون است؛ همچنین اگر یک شب آن را در خانه خود
تلاوت کند، سه
شب آن خانه از آسیب شیطان محفوظ است و
شیطان به آن‌جا در نمی‌آید.
در برخی روایات آمده‌است که تهی‌ترین خانه‌ها از خیر، خانه‌ای است که در آن سوره بقره تلاوت نشود.
در برخی
روایات به تلاوت آیات خاصی از این سوره، مانند ۴ آیه نخست، آیة الکرسی و سه آیه پایانی آن ترغیب شده است.
در جوامع روایی، احادیث فراوانی درباره تأثیر تلاوت سوره بقره و نیز خصوص آیة‌الکرسی در درمان بیماریهای جسمی، فقرزدایی و تأمین نیازهای دنیوی نقل شده است؛
اما باید توجه داشت که تبیین این گونه فواید و آثار در روایات معصومان (علیهم‌السلام) برای مؤمنان متوسط است و این گونه احادیث هرگز در صدد حصر
رسالتِ اصلی و اساسی قرآن نیست.
الاء الرحمن فی تفسیر القرآن؛ آیة الکرسی (معانیها و فضائلها)؛ الاتقان فی علوم القرآن؛ اثبات الآیات؛ اَسباب النزول، واحدی؛ اهداف کل سورة و مقاصدها فی القرآن؛ بحار الانوار؛ البرهان فی تفسیر القرآن؛ البرهان فی علوم القرآن؛ بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز؛ بیان السعادة فی مقامات العباده؛ البیان فی تفسیر القرآن؛ البیان فی عد آی القرآن؛ پرتوی از قرآن؛ تاریخ القرآن، تاریخ الیعقوبی؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ تسنیم تفسیر قرآن کریم؛ تفسیر احسن الحدیث؛ تفسیر اطیب البیان؛ تفسیر التحریر و التنویر؛ تفسیر جوامع الجامع؛ تفسیر روشن؛ تفسیر صفی؛ تفسیر العیاشی؛ تفسیر القرآن الکریم، شبّر؛ تفسیر القرآن الکریم، صدرالمتالهین؛ التفسیر الکاشف؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر المنار؛ التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج؛ تفسیر نمونه؛ تفسیر نورالثقلین؛ التمهید فی علوم القرآن؛ ثواب الاعمال و عقاب الاعمال؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ جمال القراء؛ دائرةالمعارف قرآن کریم؛ الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ روض‌الجنان و روح الجنان؛ زاد المسیر فی علم التفسیر؛ سیرة الرسول (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) صور مقتبسة من القرآن الکریم؛ علوم قرآنی؛ الفرقان فی تفسیر القرآن؛ فی ظلال القرآن؛ کتاب‌الفهرست؛ الکشاف؛ کشف الاسرار و عدة‌الابرار؛ اللباب فی علوم الکتاب؛ لسان العرب؛ لغت‌نامه؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ معانی الاخبار؛ المعجم الاحصائی لالفاظ القرآن الکریم؛ مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار؛ مفردات الفاظ القرآن؛ المکی والمدنی فی القرآن الکریم؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ نظرات فی القرآن؛ نظم الدرر فی تناسب الآیات والسور، بقاعی.
دائرةالمعارف قرآن کریم برگرفته از مقاله سوره بقره.
