• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

رابطه حدیث و قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



درباره رابطه حدیث و قرآن بحث‌های مختلفی صورت گرفته است؛ مثل حجیت هر دو یا یکی از آن‌ دو؛ یا جای‌گاه قرآن در جوامع روایی و نیز از این موضوع بحث می‌شود که آیا حدیث می‌تواند مبین قرآن باشد یا نه.

فهرست مندرجات

۱ - جای‌گاه حدیث نسبت به قرآن
۲ - حجیت توأمان قرآن و حدیث
       ۲.۱ - مقایسه حجیت قرآن و حدیث
              ۲.۱.۱ - تساوی در حجیت
              ۲.۱.۲ - رتبه دوم حدیث در حجیت
              ۲.۱.۳ - لفظی بودن بحث
       ۲.۲ - استقلال حدیث در تشریع
              ۲.۲.۱ - استقلال حدیث
              ۲.۲.۲ - با وجود اصل قرآنی
              ۲.۲.۳ - لفظی بودن بحث
       ۲.۳ - نظر شیعه در حجیت حدیث
۳ - حجیت حدیث و عدم‌حجیت ظواهر قرآن
       ۳.۱ - مبدع نظریه
       ۳.۲ - دلائل اخباریان
       ۳.۳ - جواب از ادله
       ۳.۴ - نظر اخباریان متأخر
۴ - حجیت قرآن و عدم‌حجیت حدیث
       ۴.۱ - وجود بحث در میان اهل‌سنت
       ۴.۲ - زمان بروز نظریه
       ۴.۳ - قائلین به نظریه
       ۴.۴ - قائلین بعدی و فعلی نظریه
       ۴.۵ - ادله قائلین
       ۴.۶ - نقد ادله قائلین
۵ - جای‌گاه قرآن در جوامع حدیثی
       ۵.۱ - جوامع حدیثی شیعه
              ۵.۱.۱ - اصول کافی
              ۵.۱.۲ - سه کتاب طوسی
              ۵.۱.۳ - بحارالانوار
       ۵.۲ - جوامع حدیثی اهل‌سنّت
              ۵.۲.۱ - صحیح بخاری
              ۵.۲.۲ - صحیح مسلم
              ۵.۲.۳ - جامع ترمذی
              ۵.۲.۴ - سنن ابی داوود
              ۵.۲.۵ - سنن ابن ماجه
              ۵.۲.۶ - سنن نسائی
۶ - حدیث به مثابه مبین قرآن
       ۶.۱ - طرق مبین بودن حدیث
              ۶.۱.۱ - بیان جزئیات
              ۶.۱.۲ - توضیح عبارات مبهم
              ۶.۱.۳ - تخصیص عام
              ۶.۱.۴ - تقیید مطلق قرآن
              ۶.۱.۵ - بیان مصادیق الفاظ
              ۶.۱.۶ - بیان احکام وارد نشده
              ۶.۱.۷ - بیان موارد نسخ
              ۶.۱.۸ - مبنای تقسیم‌بندی بالا
       ۶.۲ - تقسیم‌بندی احادیث مربوط به قرآن
       ۶.۳ - اقسام احادیث درباره قرآن
              ۶.۳.۱ - راجع به کیفیت نزول
              ۶.۳.۲ - چگونگی جمع و تدوین
              ۶.۳.۳ - قرائات قرآن
              ۶.۳.۴ - کیفیت تلاوت پیامبر (ص)
              ۶.۳.۵ - فضل اموزش و احکام قرآن
              ۶.۳.۶ - روایات اسباب نزول
              ۶.۳.۷ - ثواب تلاوت
۷ - فهرست منابع
۸ - پانویس
۹ - منابع



درباره جای‌گاه حدیث نسبت به قرآن، از جنبه‌های گوناگونی بحث شده است و در مجموع سه دیدگاه در این زمینه وجود دارد: حجیت توأمان قرآن و حدیث؛ حجیت حدیث و حجیت نداشتن ظواهر قرآن ؛ و حجیت قرآن و نفی حجیت حدیث.



دیدگاه نخست (حجیت توأمان قرآن و حدیث) ــکه عقیده مشهور و مقبول و غالب در بین مسلمانان ، اعم از شیعه و اهل‌سنت (با تأخیری حدود یک قرن در میان ایشان)، است ــ ناظر به این معناست که قرآن و حدیث در کنار هم، در امور دینی ( اعتقادات و احکام فقهی و اخلاق ) منبع و مرجع محسوب می‌شوند.

۲.۱ - مقایسه حجیت قرآن و حدیث


اما درباره این‌که حدیث هم‌ارز قرآن است یا خیر، اختلاف‌نظر وجود دارد.

۲.۱.۱ - تساوی در حجیت


برخی قرآن و حدیث را هم‌رتبه دانسته و هیچ‌کدام را بر دیگری ترجیح نداده‌اند
[۱] محمد بن ادریس شافعی، الرسالة، ج۱، ص۳۳، چاپ احمد محمد شاکر، بیروت: المکتبة العلمیة، (بی‌تا).
[۳] ابن‌ حزم، الاحکام فی اصول‌الاحکام، ج۱، ص۹۶، ج ۱، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۴] محمد بن محمدغزالی، کتاب المستصفی فی علم‌الاصول، ج ۲، ص ۳۹۲، بولاق ۱۳۲۲ـ۱۳۲۴، چاپ افست (بیروت، بی‌تا).
[۵] عبدالغنی عبدالخالق، حجیة السنة، ج۱، ص۴۸۵، (بغداد ۱۴۰۶).
زیرا سرچشمه هر دو وحی الهی است.
به‌علاوه، خود آیات قرآن هم بر وجوب اطاعت از پیامبر دلالت دارند.
[۸] محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۴۷۴ـ ۴۷۵، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.


۲.۱.۲ - رتبه دوم حدیث در حجیت


در مقابل، کسانی
[۹] ابراهیم بن موسی شاطبی، الموافقات فی اصول الشریعة، ج۴، ص۵، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
حدیث را در رتبه دوم حجیت قرار داده‌اند،
[۱۰] محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۴۷۰ـ۴۷۱، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
[۱۱] مصطفی سباعی، السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، ج۱، ص۳۷۷، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۱۲] محمد خضری، اصول الفقه، ج۱، ص۲۴۱، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
زیرا اولاً کتابْ قطعی‌الصدور است و سنّتْ ظنی‌الصدور و قطعی‌الصدور بر ظنی‌الصدور مقدّم است، و ثانیآ سنّت یا بیانِ کتاب است یا مطالبی افزون بر آن دارد که در هر دو حال حاکی از تقدم کتاب بر سنّت است.
در تأیید این دیدگاه، به احادیثی نیز استناد شده است.
[۱۳] ابراهیم بن موسی شاطبی، الموافقات فی اصول الشریعة، ج۲، جزء۴، ص۶، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۱۴] عبدالغنی عبدالخالق، حجیة السنة، ج۱، ص۴۸۹ـ ۴۹۴، (بغداد ۱۴۰۶).


۲.۱.۳ - لفظی بودن بحث


هر چند که به نظر محمد سعید منصور
[۱۵] محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۴۸۱، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
این اختلاف اصلا لفظی است.

۲.۲ - استقلال حدیث در تشریع


موضوع مطرح دیگر در این باب، این است که آیا حدیث در تشریع احکام استقلال دارد یا خیر، به این معنا که اگر در سنت حکمی زائد بر قرآن وجود داشته باشد حجیت دارد یا نه.

۲.۲.۱ - استقلال حدیث


شافعی
[۱۶] محمد بن ادریس شافعی، الرسالة، ج۱، ص۱۰۴، چاپ احمد محمد شاکر، بیروت: المکتبة العلمیة، (بی‌تا).
[۱۷] عبدالغنی عبدالخالق، حجیة السنة، ج۱، ص۵۰۸ـ ۵۰۹، (بغداد ۱۴۰۶).
بر آن است که هرچه در سنّت آمده لازم‌الطاعه است، هر چند در قرآن نصی بر آن دلالت نداشته باشد.

۲.۲.۲ - با وجود اصل قرآنی


در مقابل، این نظر هم ابراز شده است که تنها احادیثی حجیت دارند که اصلی ــ ولو با تأویل ــ در قرآن داشته باشند، خواه بیان نص قرآن باشند خواه اجمال کتاب را تبیین کنند.
[۱۸] ابراهیم بن موسی شاطبی، الموافقات فی اصول الشریعة، ج۲، جزء۴، ص۹ـ۱۰، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۱۹] ابراهیم بن موسی شاطبی، الموافقات فی اصول الشریعة، ج۲، جزء۴، ص۱۰ـ۱۵، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۲۰] عبدالغنی عبدالخالق، حجیة السنة، ج۱، ص۵۰۸ـ ۵۳۶، (بغداد ۱۴۰۶).
[۲۱] محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۴۸۴ـ۴۹۹، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.


۲.۱.۳ - لفظی بودن بحث


گفتنی است که سباعی
[۲۲] مصطفی سباعی، السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، ج۱، ص۳۸۵، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۲۳] عبدالغنی عبدالخالق، حجیة السنة، ج۱، ص۵۳۶ـ ۵۳۷، (بغداد ۱۴۰۶).
[۲۴] محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۴۹۵ـ۵۰۱، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
اختلاف مذکور بین این دو گروه را لفظی قلمداد کرده است، زیرا هر دو گروه بر وجود احکام زائد بر نص و تصریح قرآن در سنّت اتفاق‌نظر دارند، ولی دسته نخست این امر را حاکی از استقلال سنّت در تشریع می‌دانند و دسته دوم این احکام را به نحوی از انحا ذیل نص یا قاعده‌ای از قرآن قرار داده‌اند.

۲.۳ - نظر شیعه در حجیت حدیث


نزد علمای شیعه ، که به استناد حدیث ثقلین و بر اساس تعلیم امامان اهل‌بیت علیهم‌السلام از همان ابتدا به حدیث توجه داشتند نیز سنّت ــکه اعم از قول و نص و تقریر پیامبر اکرم و ائمه علیهم‌السلام است ــ در کنار قرآن، منبعی مستقل برای تشریع محسوب شده است.



دیدگاه دوم (حجیت حدیث و حجیت نداشتن ظواهر قرآن)، منسوب به اخباریان است که با نفی حجیت ظواهر قرآن، امکان فهم قرآن را از غیرمعصوم نفی کرده و حدیث را در مقابل آن اصالت بخشیده‌اند.

۳.۱ - مبدع نظریه


این دیدگاه را نخستین‌بار محمدامین استرآبادی مطرح نمود و دیگران از وی پیروی کردند.
استرآبادی
[۲۶] محمد امین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۵۹، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
[۲۷] محمد امین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۱۰۴، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
بر آن بود که قرآن و سنت پیامبر جز با احادیث ائمه علیهم‌السلام قابل فهم نیست.

۳.۲ - دلائل اخباریان


عمده‌‌ترین دلایل اخباریان، که شیخ انصاری
[۲۸] مرتضی‌ بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، ج۱، ص۵۶ـ۶۴، چاپ عبداللّه نورانی، قم ۱۳۶۵ش.
[۲۹] محمد امین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۱۷۸ـ۱۷۹، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
[۳۰] محمد امین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۲۵۴ـ۲۵۶، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
[۳۱] محمد امین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۳۵۲ـ۳۵۷، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
[۳۲] حسین‌ بن شهاب‌الدین کرکی، کتاب هدایة الابرار الی طریق الائمة الاطهار (ع)، ج۱، ص۱۵۵ـ۱۶۲، چاپ رؤوف جمال‌الدین، (بغداد ۱۹۷۷).
[۳۳] محمد بن حسن حرّعاملی، الفوائد الطوسیة، ج۱، ص۱۸۶ـ۱۹۵، چاپ مهدی لاجوردی حسینی و محمد درودی، قم ۱۴۰۳.
نقل کرده و به آن‌ها پاسخ داده، دو امر است:
نخست، استناد به اخبار منع تفسیر به رأی و این‌که فهم قرآن فراتر از عقول بشری است.
دوم، وجود تخصیص و نسخ در آیاتی که سبب اجمال آن آیات می‌گردد.

۳.۳ - جواب از ادله


انصاری
[۳۴] مرتضی‌ بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، ج۱، ص۵۶ـ۶۴، چاپ عبداللّه نورانی، قم ۱۳۶۵ش.
به این هر دو اشکال چنین پاسخ داده است که اولاً تفسیر قرآن و عمل به ظواهر ، مصداق تفسیر به رأی نیست و در قبالِ احادیثِ پیش‌گفته چندین حدیث وجود دارد که متضمن توصیه به مراجعه به قرآن و امکان فهم آن است.
ثانیاً وجود تخصیص و نسخ، سبب وجوب فَحص می‌شود نه اجمال آن.
علاوه بر این، تخصیص و نسخ در احادیث نیز هست.

۳.۴ - نظر اخباریان متأخر


نظر اخباریان متأخر در این باب تعدیل شده است، به‌گونه‌ای که نظر شیخ طوسی را در آغاز التبیان (سطور بعد) در این زمینه مرجح دانسته‌اند.
[۳۷] نعمت‌اللّه‌ بن عبداللّه جزایری، منبع‌الحیاة، ج۱، ص۴۲ـ۵۲، در محمد بن شاه‌مرتضی فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، چاپ رؤوف جمال‌الدین، قم ۱۴۰۱.
[۳۹] یوسف‌ بن احمد بحرانی، الدرر النجفیة، ج۱، ص۱۷۱ـ ۱۷۲، چاپ سنگی (تهران ۱۳۰۷)، چاپ افست (قم، بی‌تا).

طوسی عبارات و معانی قرآن را به چهار دسته تقسیم کرده و فقط دو دسته از آن‌ها را نیازمند شرح و بیان از سوی پیامبر و ائمه علیهم‌السلام دانسته است: یکی آیات مجملی که ظاهر آن‌ها محتوای تفصیلی آن‌ها را نشان نمی‌دهد، دیگری آیاتی که متضمن الفاظ مشترکی‌اند که ممکن است هر یک از معانی آن‌ها موردنظر باشد.




۴.۱ - وجود بحث در میان اهل‌سنت


دیدگاه سوم، متضمن اصالت بخشیدن به قرآن و نفی حجیت از حدیث است که در بین اهل‌سنت مطرح بوده و در میان شیعیان ــ که روند کتابت و تدوین حدیث در میان آنان بسی زودتر آغاز شده است و ائمه شیعه و اصحاب آنان در این زمینه پیش‌گام بوده‌اندــ مطرح نبوده است.

۴.۲ - زمان بروز نظریه


در اواخر قرن دوم، گروهی که در ماهیت آن‌ها اختلاف‌نظر هست، به انکار سنت برخاستند.
شافعی در کتاب خود بابی را به نقل دیدگاه این گروه اختصاص داده و گفتگوی خود را با برخی از آنان گزارش کرده است.
[۴۱] محمد بن ادریس شافعی، الاُمّ، ج۷، ص۲۸۷، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.


۴.۳ - قائلین به نظریه


درباره این‌که این افراد به کدام فرقه مسلمانان منتسب بوده‌اند اختلاف وجود دارد؛ برخی آنان را معتزلی پنداشته‌اند،
[۴۲] محمد خضری، تاریخ التشریع الاسلامی، ج۱، ص۱۸۵ـ۱۸۷، (قاهره) ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
[۴۳] مصطفی سباعی، السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، ج۱، ص۱۴۸ـ۱۴۹، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
اما الهی‌بخش
[۴۴] خادم ‌حسین الهی‌بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۹۵ـ۹۷، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
آنها را طایفه‌ای از خوارج دانسته و شواهدی
[۴۵] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول‌الدین، ج۱، ص۱۹، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۴۶] ابن‌ حزم، کتاب الفِصَل فی الملل و الاهواء و النحل، ج۲، ص۱۱۴، مصر ۱۳۱۷ـ۱۳۲۰، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
نیز اقامه کرده است.

۴.۴ - قائلین بعدی و فعلی نظریه


این نظریه را مجددآ در قرن سیزدهم در شبه قاره هند سیداحمدخان مطرح کرد و پس از او چراغ‌علی ، عبداللّه چکرالوی و غلام‌احمد پرویز داعیه‌داران این دیدگاه بودند.
[۴۷] خادم ‌حسین الهی‌بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۲۵ـ۶۲، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۴۸] خادم ‌حسین الهی‌بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۹۹ـ۱۱۱، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.

در مصر نیز محمد توفیق صدقی (متوفی ۱۳۳۸/ ۱۹۲۰) و پس از او افرادی چون اسماعیل ادهم (متوفی ۱۳۱۹ش/ ۱۹۴۰) و ابوشادی احمد زکی (متوفی ۱۳۳۴ش/ ۱۹۵۵) به نفی سنت پرداختند.
[۴۹] خادم ‌حسین الهی‌بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۱۵۳، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۵۰] خادم ‌حسین الهی‌بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۱۸۷ـ۲۰۲، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.

این نظریه در بین مسلمانان همچنان طرفدارانی دارد.
[۵۱] حیدر حب‌اللّه، نظریة السنة فی‌الفکر الامامی الشیعی: التکون و الصیرورة، ج۱، ص۵۱۵ـ۵۱۹، بیروت ۲۰۰۶.
[۵۲] حیدر حب‌اللّه، نظریة السنة فی‌الفکر الامامی الشیعی: التکون و الصیرورة، ج۱، ص۶۱۲ـ۶۳۸، بیروت ۲۰۰۶.


۴.۵ - ادله قائلین


الهی‌بخش
[۵۳] خادم ‌حسین الهی‌بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۲۱۰ـ۲۵۶، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
ادله صاحبان این نظریه را به‌ تفصیل آورده است که آن‌ها را در دو مورد می‌توان خلاصه کرد:
اولاً سنّت فاقد اعتبار و حجیت وحیانی و دینی است.
چون قداست ندارد و امری تاریخی و زمان‌مند است.
ثانیاً انتساب سنّت به پیامبر قابل احراز نیست، زیرا کتابت نشده بوده و شرایط حفظ آن نیز اطمینان بخش نبوده، به‌طوری که راه را برای جعل و دَسّ در آن باز گذاشته است.
در واقع، این دو اشکال از دو سنخ‌اند.

۴.۶ - نقد ادله قائلین


در اولی اصل سنّت، به عنوان منبع احکام و معارف دینی ، بی‌اعتبار شمرده شده، در حالی که بنابر آیات متعدد قرآن کریم پیامبر اکرم کسی است که به او وحی القا می‌شود و از سَرِ هوی سخن نمی‌گوید و تأکید شده است که مردم باید آن‌چه را او آورده اخذ کنند و آن‌چه را نهی کرده وانهند.
اشکال دوم هم ناظر به احراز سنّت است و هر چند جعل و وضع در احادیث راه یافته، اما نمی‌توان بدین سبب کلیت سنّت را انکار کرد.
[۵۶] خادم ‌حسین الهی‌بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۲۱۰ـ۲۵۶، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.





۵.۱ - جوامع حدیثی شیعه


در این جوامع، احادیث فراوانی درباره جنبه‌های گوناگون قرآن از پیامبر و ائمه علیهم‌السلام نقل شده است.

۵.۱.۱ - اصول کافی


در کافی اثر کلینی (متوفی ۳۲۹) کتابی با عنوان « فضل‌ القرآن » وجود دارد که مشتمل است بر احادیثی در ابواب گوناگون، از قبیل فضل قرآن ، ثواب حفظ و قرائت و تعلیم قرآن ، ترتیل قرآن با صدای خوش ، و مطالبی درباره نزول ، زبان و تفسیر قرآن .
به‌علاوه احادیث فراوانی در آن متضمن یک یا چند آیه قرآن است که در پاره‌ای از آن‌ها برای اثبات حکمی فقهی به قرآن استشهاد شده و در مواردی هم تفسیر یا سبب نزول آیه‌ای بیان گردیده است.
[۶۷] یوسف بقاعی، فهارس‌الکافی، ج۱، ص۷ـ۴۰، بیروت ۱۴۱۳ الف.


۵.۱.۲ - سه کتاب طوسی


سه جامع حدیثی کتاب من‌ لایحضره الفقیه (اثر ابن‌بابویه)، تهذیب‌الاحکام و الاستبصار (هر دو از طوسی)، هم با این‌که اساسآ بر مبنای ابواب فقه تنظیم شده‌اند، حاوی احادیثی هستند که، به گونه‌ای، شرح و تفسیر آیات الاحکام را دربردارند.
[۷۷] یوسف بقاعی، فهارس تهذیب‌الاحکام، ج۱، ص۷ـ۱۸، بیروت ۱۴۱۳ب.


۵.۱.۳ - بحارالانوار


از زمره جوامع حدیثی متأخر شیعی ، بحارالانوار محمدباقر مجلسی است که یک مجلد آن در تنظیم و تدوین مؤلف
[۷۸] خادم ‌حسین الهی‌بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
با عنوان « کتاب‌ القرآن » (شامل ۱۳۰ باب) به قرآن اختصاص یافته است.
این حجم انبوه، موضوعات متنوعی چون فضائل قرآن ، فضائل سورهها و آیات ، متشابهات ، و تفسیر برخی آیات را دربرمی‌گیرد.
در دیگر مجلدات بحارالانوار نیز شیوه ممتازی از تلفیق قرآن و احادیث به‌کار گرفته شده است.
در ابتدای ابواب هر کتاب ، آیاتی که صریحاً یا تلویحاً با موضوع تناسب دارد، ذکر شده و آن‌گاه احادیثِ ناظر به هر موضوع آمده است.
گویی احادیث مندرج در هر باب، در حکم شرح و تفسیر آیات آغاز همان باب‌اند.
مجلسی از جلد پنجم به بعد، در موارد لزوم، تفسیری نیز در ذیل آیات آورده که مطالب آن عمدتآ از مجمع‌البیان طبرسی ، مفاتیح‌ الغیب فخررازی و انوار التنزیل بیضاوی گرفته شده است.
کاظم مرادخانی (متوفی ۱۳۶۳ش) در کتاب بحارالانوار فی تفسیر المأثور للقرآن (تهران ۱۴۱۱) فهرستی از آیات مذکور در بحارالانوار را، به ترتیب سوره‌های قرآن ، فراهم آورده است.

۵.۲ - جوامع حدیثی اهل‌سنّت


کتاب‌های حدیثی شش‌گانه اهل‌سنّت نیز مشتمل‌اند بر نقل آیات قرآن و احادیثی در تفسیر و توضیح آن‌ها، که در ابوابی تحت عنوان «تفسیر» آمده یا در سراسر این جوامع پراکنده‌اند.

۵.۲.۱ - صحیح بخاری


یکی از ۹۷ کتاب صحیح بخاری (متوفی ۲۵۶)، «کتاب التفسیر» نام دارد
[۸۳] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۵، ص۱۴۶ـ۲۴۲، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۸۴] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۲ـ۹۶، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
و ۱۱۴ سوره قرآن فصول آن را تشکیل می‌دهند.
معمولاً در ابتدا، حتی در باب سوره‌هایی که هیچ حدیث مرتبطی با آن‌ها نیامده، توضیحات لغوی و تفسیری اجمالی ذکر شده است.
در این توضیحات و نیز در مطالبی که به‌طور پراکنده در لابه‌لای احادیث آمده، بخاری بدون ذکر سند، فقط نام یکی از صحابه یا تابعین مشهور در تفسیر قرآن
[۸۵] مجاهد، و حسن بصری، احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
را ذکر کرده و تفسیر آیات را از معنای لغات یا عبارت آورده
[۸۶] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۳۵، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۸۷] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۳۷، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۸۸] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۴۸، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
و گاهی برای توضیحات خود منبعی هم ارائه نکرده است.
[۸۹] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۵۸، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۹۰] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۷۱ـ۷۲، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

به‌نظر فؤاد سزگین ،
[۹۱] فؤاد سزگین، محاضرات فی تاریخ العلوم العربیة و الاسلامیة، ج۱، ص۱۳۱، فرانکفورت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
بخاری بیش‌تر این توضیحات لغوی را از مجازالقرآن ابوعبیده (متوفی ۲۱۰) وام گرفته است.
احادیثی که بخاری ذکر کرده است همه آیات یک سوره را شامل نمی‌شوند.
[۹۲] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۵، ص۱۴۶ـ۱۶۵، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۹۳] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۵، ص۱۷۶، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

این احادیث از بیش از هفتاد تن از صحابه و تابعین، نظیر علی علیه‌السلام، ابن‌ عباس ، ابن‌ مسعود ، مجاهد ، نقل شده است.
در بخش‌های دیگر صحیح بخاری نیز مطالبی مرتبط با قرآن وجود دارد، از جمله در «کتاب فضائل‌ القرآن»
[۹۴] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۹۶ـ۱۱۶، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
احادیثی در باب زبان وحی ، حروف هفت‌گانه ، تاریخ جمع و تدوین قرآن ، کاتبان وحی و فضائل تلاوت برخی سورهها آمده است.
«کتاب‌ التوحید»،
[۹۵] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۸، ص۱۶۳ـ۲۱۹، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
«کتاب بدءالخلق»،
[۹۶] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۴، ص۷۲ـ۱۰۱، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
«کتاب‌ الانبیاء»،
[۹۷] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۴، ص۱۰۱ـ۱۵۳، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
«کتاب بدءالوحی»
[۹۸] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۱، ص۲ـ۷، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
و «کتاب سجودالقرآن»
[۹۹] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۲، ص۳۱ـ۳۴، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
نیز حاوی روایاتی درباره اسماء و صفات‌ الهی ، داستان‌های آفرینش و قرآن هستند.
کتاب‌های فقهی صحیح بخاری نیز با آیات قرآن آغاز می‌شوند که مبادی قرآنی احکام فقهی را نشان می‌دهند.
[۱۰۰] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۱، ص۴۲، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۰۱] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۱، ص۶۷، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۰۲] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۱، ص۷۶، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.


۵.۲.۲ - صحیح مسلم


آخرین کتاب صحیح مسلم‌ بن حجاج (متوفی ۲۶۱) «کتاب‌ التفسیر» است، شامل احادیث متنوعی درباره اسباب نزول و توضیحاتی درباره مبانی قرآنی برخی احکام فقهی.
در «کتاب صلاة المسافرین و قصرها»
[۱۰۳] مسلم‌ بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۴۳ـ۵۶۶، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
نیز احادیثی درباره فضل تلاوت و حفظ و تعلیم قرآن و فضائل برخی سورهها و آیات و حروف هفت‌‌گانه و قرائات آمده است.
به‌جز این موارد، صحیح مسلم انباشته از احادیثی در توضیح آیات است که در کل کتاب پراکنده است.
[۱۰۴] مسلم‌ بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۳ـ۵۴، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۰۵] مسلم‌ بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۹۱، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۰۶] مسلم‌ بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۱۱۳، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.


۵.۲.۳ - جامع ترمذی


کتاب چهل و هشتم جامع ترمذی (متوفی ۲۷۹)
[۱۰۷] محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، ص۱۹۹ـ۴۵۵، ج ۵، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی‌تا).
به تفسیر قرآن اختصاص یافته است.
این کتاب تقریباً هم‌رتبه با کتاب التفسیر در صحیح بخاری است و ۴۲۰ حدیث دارد که از بیش از نود تن از صحابه و تابعین نقل شده است و تعداد اندکی از آن‌ها با منابع بخاری اشتراک دارد؛ بنابراین، جامع ترمذی به روشنی از صحیح بخاری استقلال دارد، هر چند ترمذی از بخاری احادیث کمتر و مراجع بیشتری دارد.
احادیث این بخش جامع ترمذی شامل ۹۲ سوره قرآ ن می‌شود.
در این کتاب، پیش از کتاب التفسیر، دو کتاب «فضائل‌ القرآن»
[۱۰۸] محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، ص۱۵۵ـ۱۸۴، ج ۵، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی‌تا).
و «کتاب فی‌القراءة»
[۱۰۹] محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، ص۱۸۵ـ۱۹۸، ج ۵، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی‌تا).
آمده است که احادیثی درباره فضائل قرآن و قرائات در آن هست.
به‌طور پراکنده نیز احادیثی درباره قرآن در ابواب گوناگون جامع ترمذی دیده می‌شود.
[۱۱۰] محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، ص۲۴، ج ۵، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی‌تا).
[۱۱۱] محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، ص۱۴۴، ج ۵، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی‌تا).
[۱۱۲] محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، ص۴۵۶، ج ۵، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی‌تا).

در کتاب‌های سنن هم که صرفاً احادیث فقهی را دربردارند، احادیث ناظر به شرح و توضیح آیات قرآن وجود دارد.

۵.۲.۴ - سنن ابی داوود


در سنن ابوداوود (متوفی ۲۷۵) فصلی با عنوان «کتاب‌الحروف و القرائات» هست که چهل حدیث موجود در آن اساساً به شهاداتی درباره نحوه قرائت پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و بزرگان صحابه و تابعین اختصاص یافته است.
[۱۱۳] سلیمان‌ بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، ج۴، ص۳۱ـ۳۸، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، (قاهره، بی‌تا).

قرآن غالباً مقدّم بر همه شواهد در سراسر کتاب‌های فقهی سنن دیده می‌شود.
[۱۱۴] سلیمان‌ بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، ج۱، ص۱۱۲، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، (قاهره، بی‌تا).
[۱۱۵] سلیمان‌ بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، ج۲، ص۲۲۵، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، (قاهره، بی‌تا).
[۱۱۶] سلیمان‌ بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، ج۲، ص۲۳۰، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، (قاهره، بی‌تا).

در «کتاب‌ الصلاة»
[۱۱۷] سلیمان‌ بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، ج۲، ص۵۵ـ۶۱، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، (قاهره، بی‌تا).
و «کتاب‌ الوَتْر» نیز تعداد چشم‌گیری حدیث مرتبط با قرآن آمده است.
«کتاب‌ السنه» نیز همین وضع را دارد.
[۱۱۸] سلیمان‌ بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، ج۴، ص۲۳۴ـ۲۳۵، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، (قاهره، بی‌تا).


۵.۲.۵ - سنن ابن ماجه


هر چند در سنن ابن‌ ماجه (متوفی ۲۷۳) بخش ویژه‌ای به قرآن اختصاص نیافته، در جای جای آن احادیثی راجع به قرآن دیده می‌شود، از جمله در «کتاب اقامةالصلاة»
[۱۱۹] ابن‌ ماجه، سنن ابن‌ماجة، ج۱، ص۲۶۷ـ۲۷۳، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت، بی‌تا).
و قسمتی با عنوان «ثواب‌القرآن» در ضمن «کتاب‌الادب».
[۱۲۰] ابن‌ ماجه، سنن ابن‌ماجة، ج۲، ص۱۱۴۲ـ۱۲۴۵، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت، بی‌تا).


۵.۲.۶ - سنن نسائی


سنن نسائی (متوفی ۳۰۳) از نظر تفسیر قرآن جالب‌ توجه‌‌ترین سنن است.
«کتاب‌ التفسیر» بخش گسترده‌ای از آن است شامل ۷۳۵ حدیث که در بردارنده آیاتی از ۱۰۵ سوره قرآن است.
[۱۲۱] احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، ج۶، ص۲۸۲ـ۵۲۶، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.

این احادیث شامل موضوعاتی چون اسباب نزول ، فضائل سورهها و قرائت قرآن و امثال آن‌هاست.
احادیث تفسیری به نحو آشکاری در بسیاری از فصول سنن نسائی دیده می‌شوند.
نسائی غالباً بابی کامل را به یک بخش از قرآن اختصاص داده است که با عبارت «تأویلُ قولِ اللّه عزوجل» آغاز می‌شود.
[۱۲۲] احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، ج۱، ص۱۵۱ـ۱۵۲، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۱۲۳] احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، ج۱، ص۳۱۷ـ۳۱۸، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.

به علاوه در این سنن، کتاب مستقلی با عنوان «فضائل‌ القرآن» وجود دارد که در آن به مباحثی چون کیفیت نزول قرآن ، کتابت ، قراء (که پیامبر اکرم صحابه را برای فراگیری قرآن به آنان ارجاع می‌داد)، فضائل سورهها و آیات قرآن و امثال آن‌ها پرداخته شده است.
در پایان آن نیز احادیث نهی از تفسیر به رأی و جدال و مِراء درباره قرآن آمده است.
[۱۲۴] احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، ج۵، ص۳ـ۳۴، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.




عالمان مسلمان همواره از حدیث (سنّت) به عنوان مبین قرآن یاد کرده‌اند، چنان که سنّت را، همچون قرآن، وحیِ فروفرستاده از طریق جبرئیل دانسته‌اند که قرآن را تفسیر می‌کند
[۱۲۵] ابن‌ عبدالبرّ، جامع بیان العلم و فضله و ما ینبغی فی روایته و حمله، ج۲، ص۱۹۱، بیروت: دارالکتب العلمیة، (بی‌تا).
و حتی برخی نیاز قرآن به سنّت را بیش از نیاز سنّت به قرآن شمرده‌اند، ازآن‌رو که سنّت مفسر و مبین قرآن است.

۶.۱ - طرق مبین بودن حدیث


بر طبق یک تقسیم‌بندی ، حدیث به یکی از این طرق شارح و مبین قرآن است:

۶.۱.۱ - بیان جزئیات


بیان جزئیات و تفصیل مطالب مجمل در قرآن، نظیر اوقات نماز و تعداد رکعات و کیفیت ادای آن.

۶.۱.۲ - توضیح عبارات مبهم


توضیح الفاظ و عبارات مبهم در قرآن، نظیر بیان پیامبر درباره « خیط ابیض » و « خیط اسود » به عنوان روشنایی روز و تاریکی شب .

۶.۱.۳ - تخصیص عام


تخصیص عام قرآن ، نظیر تفسیر پیامبر از ظلم به شرک در آیه ۸۲ سوره انعام .

۶.۱.۴ - تقیید مطلق قرآن


تقیید مطلق قرآن ، چنان‌که لفظ مطلق « ید » در آیه ۳۸ سوره مائده به یمین (دست راست) مقید شده است.

۶.۱.۵ - بیان مصادیق الفاظ


بیان معنا یا مصادیق‌ الفاظ، همچون بیان «مغضوب علیهم» به یهود و «ضالین» به نصاری .

۶.۱.۶ - بیان احکام وارد نشده


بیان احکامی که در قرآن نیستند، همچون رجم زناکار مُحصَن و مُحصَنه .

۶.۱.۷ - بیان موارد نسخ


بیان موارد نسخ در قرآن، نظیر سخن پیامبر درباره آیه وصیت ؛ و تأکید مضامین آیات قرآن .
[۱۳۰] ابن‌ قیم جوزیه، اعلام الموقّعین عن رب العالمین، ج۲، ص۳۱۴ـ۳۱۶، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت ۱۹۷۳.
[۱۳۱] محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، ج۱، ص۵۵ـ۵۷، ج ۱، قاهره ۱۳۸۱/۱۹۶۱.


۶.۱.۸ - مبنای تقسیم‌بندی بالا


اما ظاهراً این تقسیم‌بندی مبتنی بر نوعی نگاه فقهی بر قرآن است
[۱۳۲] محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۱۲۵ـ ۴۶۶، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
و با بررسی دقیق‌تر احادیث می‌توان موارد بسیاری یافت که در مقام بیان قرآن است ولی خارج از تقسیم‌بندی مذکور قرار می‌گیرد.

۶.۲ - تقسیم‌بندی احادیث مربوط به قرآن


در هر صورت، در یک تقسیم‌بندی کلی، احادیث مرتبط با قرآن را می‌توان در دو گروه جای داد:
الف) احادیث درباره قرآن، که عموماً در علوم قرآنی مورد توجه قرار می‌گیرند.
ب) احادیثی که در مقام تفسیر آیات قرآن‌اند.

۶.۳ - اقسام احادیث درباره قرآن


احادیث درباره قرآن، خود برچند دسته‌اند:

۶.۳.۱ - راجع به کیفیت نزول


احادیث راجع به کیفیت نزول قرآن، از جمله حدیث مشهور در منابع اهل‌سنت درباره آغاز وحی ،
[۱۳۳] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۱، ص۳ـ۴، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
احادیث ناظر به نزول یک‌باره قرآن در شب قدر در ماه رمضان
[۱۳۴] احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، ج۶، ص۵۱۹، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
و احادیثی که درباره آخرین سوره و آیه نازل شده‌اند.
[۱۳۶] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۵، ص۱۸۵، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.


۶.۳.۲ - چگونگی جمع و تدوین


پاره‌ای از احادیث با بحث چگونگی جمع و تدوین قرآن مرتبط‌‌‌اند، از جمله برخی از آن‌ها از مکتوب شدن آیات قرآن در طول حیات پیامبر اکرم حکایت دارند.
[۱۳۸] عبدالرحمان‌ بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۰۲، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
[۱۳۹] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۵، ص۲۱۰ـ۲۱۱، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۴۰] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۹۹، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.


۶.۳.۳ - قرائات قرآن


برخی احادیث ناظر به بحث قرائات‌اند ، از جمله این‌که قرآن بر هفت وجه نازل شده و قرائت قرآن به هر یک از این وجوه جایز است.
[۱۴۲] مالک‌ بن انس، المُوَطَّأ، ج۱، ص۲۰۱، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۴۳] مسلم‌ بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۶۰، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

از موارد دیگر احادیثی است درباره قرائت خاص پیامبر و بعضی صحابه از برخی آیات .
[۱۴۴] مسلم‌ بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۶۵ـ۵۶۶، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۴۵] سلیمان‌ بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، ج۴، ص۳۱ـ۳۸، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، (قاهره، بی‌تا).


۶.۳.۴ - کیفیت تلاوت پیامبر (ص)


در پاره‌ای از احادیث کیفیت تلاوت پیامبر و طریقه صحیح تلاوت قرآن وصف شده است.
[۱۴۶] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۱۱۲، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۴۷] مسلم‌ بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۳۶ـ ۵۳۷، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.


۶.۳.۵ - فضل اموزش و احکام قرآن


در احادیثی از فضل آموزش تلاوت قرآن به دیگران
[۱۴۸] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۱۰۸، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
و در برخی احادیث از احکام مرتبط با قرآن مثل بحث سجده‌های قرآن
[۱۵۰] عبدالرزاق‌ بن همام صنعانی، المصنَّف، ج۳، ص۳۳۵ـ ۳۵۸، چاپ حبیب‌الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و مَسِّ قرآن
[۱۵۲] مالک‌ بن انس، المُوَطَّأ، ج۱، ص۱۹۹، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
سخن به میان آمده است.

۶.۳.۶ - روایات اسباب نزول


درباره بسیاری از آیات، احادیثی درباره اوضاع و زمینه‌هایی که آیات در آن‌ها نازل شده‌اند رسیده است.
این گزارش‌ها، که بخشی از تاریخ صدراسلام را تشکیل می‌دهند، در کنار یکدیگر گونه‌ای خاص از علوم قرآنی ، به نام اسباب نزول ، را پدید آورده‌اند.
این اخبار تاریخی در قالب احادیث، در کتاب‌های تاریخی و مجموعه‌های حدیثی اهل‌سنت و شیعه پراکنده‌اند.
[۱۵۴] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۹۰۵، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.


۶.۳.۷ - ثواب تلاوت


در برخی احادیث هم برای تلاوت برخی سورهها و آیات، ثواب بسیاری ذکر شده که در جوامع حدیثی بخشی به آن اختصاص یافته است.
[۱۵۶] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۱۰۳ـ۱۰۶، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

در این احادیث فضیلت سوره / سوره‌هایی خاص
[۱۵۸] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۱۰۴، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۵۹] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۱۰۶، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
یا آیاتی از یک سوره
[۱۶۰] مسلم‌ بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۵۶، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
بیان شده است.



(۳۴) محمدکاظم‌ بن حسین آخوند خراسانی، کفایةالاصول، قم ۱۴۰۹.
(۳۵) ابن‌ بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
(۳۶) ابن‌ حزم، الاحکام فی اصول‌الاحکام، ج ۱، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۳۷) ابن‌ حزم، کتاب الفِصَل فی الملل و الاهواء و النحل، مصر ۱۳۱۷ـ۱۳۲۰، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
(۳۸) ابن‌ عبدالبرّ، جامع بیان العلم و فضله و ما ینبغی فی روایته و حمله، بیروت: دارالکتب العلمیة، (بی‌تا).
(۳۹) ابن‌ قیم جوزیه، اعلام الموقّعین عن رب العالمین، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت ۱۹۷۳.
(۴۰) ابن‌ ماجه، سنن ابن‌ماجة، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت، بی‌تا).
(۴۱) سلیمان‌ بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، (قاهره، بی‌تا).
(۴۲) چاپ افست (بیروت، بی‌تا).
(۴۳) محمد امین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
(۴۴) خادم ‌حسین الهی‌بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۴۵) مرتضی‌ بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، چاپ عبداللّه نورانی، قم ۱۳۶۵ش.
(۴۶) یوسف‌ بن احمد بحرانی، الحدائق النّاضرة فی‌احکام العترة الطاهرة، قم ۱۳۶۳ـ ۱۳۶۷ش.
(۴۷) یوسف‌ بن احمد بحرانی، الدرر النجفیة، چاپ سنگی (تهران ۱۳۰۷)، چاپ افست (قم، بی‌تا).
(۴۸) محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۴۹) عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول‌الدین، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۵۰) یوسف بقاعی، فهارس‌الکافی، بیروت ۱۴۱۳ الف.
(۵۱) یوسف بقاعی، فهارس تهذیب‌الاحکام، بیروت ۱۴۱۳ب.
(۵۲) محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج ۵، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی‌تا).
(۵۳) نعمت‌اللّه‌ بن عبداللّه جزایری، منبع‌الحیاة، در محمد بن شاه‌مرتضی فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، چاپ رؤوف جمال‌الدین، قم ۱۴۰۱.
(۵۴) حیدر حب‌اللّه، نظریة السنة فی‌الفکر الامامی الشیعی: التکون و الصیرورة، بیروت ۲۰۰۶.
(۵۵) محمد بن حسن حرّعاملی، الفوائد الطوسیة، چاپ مهدی لاجوردی حسینی و محمد درودی، قم ۱۴۰۳.
(۵۶) محمد خضری، اصول الفقه، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
(۵۷) محمد خضری، تاریخ التشریع الاسلامی، (قاهره) ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
(۵۸) ابوالقاسم خوئی، البیان فی تفسیر القرآن، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
(۵۹) محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، ج ۱، قاهره ۱۳۸۱/۱۹۶۱.
(۶۰) مصطفی سباعی، السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۶۱) فؤاد سزگین، محاضرات فی تاریخ العلوم العربیة و الاسلامیة، فرانکفورت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۶۲) عبدالرحمان‌ بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
(۶۳) ابراهیم بن موسی شاطبی، الموافقات فی اصول الشریعة، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(۶۴) محمد بن ادریس شافعی، الاُمّ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۶۵) محمد بن ادریس شافعی، الرسالة، چاپ احمد محمد شاکر، بیروت: المکتبة العلمیة، (بی‌تا).
(۶۶) عبدالرزاق‌ بن همام صنعانی، المصنَّف، چاپ حبیب‌الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۶۷) طباطبائی، تفسیر المیزان.
(۶۸) محمد بن حسن طوسی، الاستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۵ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۶ـ ۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ش.
(۶۹) محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت (بی‌تا).
(۷۰) محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۶۴ش.
(۷۱) عبدالغنی عبدالخالق، حجیة السنة، (بغداد ۱۴۰۶).
(۷۲) علی‌ بن حسین علم‌الهدی، الذریعة الی اصول الشریعة، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۶۳ش.
(۷۳) محمد بن محمدغزالی، کتاب المستصفی فی علم‌الاصول، بولاق ۱۳۲۲ـ۱۳۲۴، چاپ افست (بیروت، بی‌تا).
(۷۴) محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۷۵) حسین‌ بن شهاب‌الدین کرکی، کتاب هدایة الابرار الی طریق الائمة الاطهار (ع)، چاپ رؤوف جمال‌الدین، (بغداد ۱۹۷۷).
(۷۶) کلینی، اصول کافی.
(۷۷) مالک‌ بن انس، المُوَطَّأ، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۷۸) مجلسی، بحارالانوار.
(۷۹) محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
(۸۰) مسلم‌ بن حجاج، صحیح مسلم، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۸۱) محمد بن محمد مفید، التذکرة باصول الفقه، چاپ مهدی نجف، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
(۸۲) احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛


 
۱. محمد بن ادریس شافعی، الرسالة، ج۱، ص۳۳، چاپ احمد محمد شاکر، بیروت: المکتبة العلمیة، (بی‌تا).
۲. علی‌ بن حسین علم‌الهدی، الذریعة الی اصول الشریعة، ج۱، ص۴۶۲، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۶۳ش.    
۳. ابن‌ حزم، الاحکام فی اصول‌الاحکام، ج۱، ص۹۶، ج ۱، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۴. محمد بن محمدغزالی، کتاب المستصفی فی علم‌الاصول، ج ۲، ص ۳۹۲، بولاق ۱۳۲۲ـ۱۳۲۴، چاپ افست (بیروت، بی‌تا).
۵. عبدالغنی عبدالخالق، حجیة السنة، ج۱، ص۴۸۵، (بغداد ۱۴۰۶).
۶. انعام/سوره۶، آیه۱۵۳.    
۷. حشر/سوره۵۹، آیه۷.    
۸. محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۴۷۴ـ ۴۷۵، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۹. ابراهیم بن موسی شاطبی، الموافقات فی اصول الشریعة، ج۴، ص۵، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۰. محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۴۷۰ـ۴۷۱، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۱۱. مصطفی سباعی، السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، ج۱، ص۳۷۷، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱۲. محمد خضری، اصول الفقه، ج۱، ص۲۴۱، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
۱۳. ابراهیم بن موسی شاطبی، الموافقات فی اصول الشریعة، ج۲، جزء۴، ص۶، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۴. عبدالغنی عبدالخالق، حجیة السنة، ج۱، ص۴۸۹ـ ۴۹۴، (بغداد ۱۴۰۶).
۱۵. محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۴۸۱، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۱۶. محمد بن ادریس شافعی، الرسالة، ج۱، ص۱۰۴، چاپ احمد محمد شاکر، بیروت: المکتبة العلمیة، (بی‌تا).
۱۷. عبدالغنی عبدالخالق، حجیة السنة، ج۱، ص۵۰۸ـ ۵۰۹، (بغداد ۱۴۰۶).
۱۸. ابراهیم بن موسی شاطبی، الموافقات فی اصول الشریعة، ج۲، جزء۴، ص۹ـ۱۰، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۹. ابراهیم بن موسی شاطبی، الموافقات فی اصول الشریعة، ج۲، جزء۴، ص۱۰ـ۱۵، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۲۰. عبدالغنی عبدالخالق، حجیة السنة، ج۱، ص۵۰۸ـ ۵۳۶، (بغداد ۱۴۰۶).
۲۱. محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۴۸۴ـ۴۹۹، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۲۲. مصطفی سباعی، السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، ج۱، ص۳۸۵، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۲۳. عبدالغنی عبدالخالق، حجیة السنة، ج۱، ص۵۳۶ـ ۵۳۷، (بغداد ۱۴۰۶).
۲۴. محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۴۹۵ـ۵۰۱، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۲۵. محمد بن محمد مفید، التذکرة باصول الفقه، ج۱، ص۲۸، چاپ مهدی نجف، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.    
۲۶. محمد امین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۵۹، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
۲۷. محمد امین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۱۰۴، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
۲۸. مرتضی‌ بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، ج۱، ص۵۶ـ۶۴، چاپ عبداللّه نورانی، قم ۱۳۶۵ش.
۲۹. محمد امین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۱۷۸ـ۱۷۹، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
۳۰. محمد امین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۲۵۴ـ۲۵۶، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
۳۱. محمد امین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۳۵۲ـ۳۵۷، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
۳۲. حسین‌ بن شهاب‌الدین کرکی، کتاب هدایة الابرار الی طریق الائمة الاطهار (ع)، ج۱، ص۱۵۵ـ۱۶۲، چاپ رؤوف جمال‌الدین، (بغداد ۱۹۷۷).
۳۳. محمد بن حسن حرّعاملی، الفوائد الطوسیة، ج۱، ص۱۸۶ـ۱۹۵، چاپ مهدی لاجوردی حسینی و محمد درودی، قم ۱۴۰۳.
۳۴. مرتضی‌ بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، ج۱، ص۵۶ـ۶۴، چاپ عبداللّه نورانی، قم ۱۳۶۵ش.
۳۵. محمدکاظم‌ بن حسین آخوند خراسانی، کفایةالاصول، ج۱، ص۲۸۱۲۸۵، قم ۱۴۰۹.    
۳۶. ابوالقاسم خوئی، البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۲۶۷ ۲۷۴، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.    
۳۷. نعمت‌اللّه‌ بن عبداللّه جزایری، منبع‌الحیاة، ج۱، ص۴۲ـ۵۲، در محمد بن شاه‌مرتضی فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، چاپ رؤوف جمال‌الدین، قم ۱۴۰۱.
۳۸. یوسف‌ بن احمد بحرانی، الحدائق النّاضرة فی‌احکام العترة الطاهرة، ج۱، ص۳۲، قم ۱۳۶۳ ۱۳۶۷ش.    
۳۹. یوسف‌ بن احمد بحرانی، الدرر النجفیة، ج۱، ص۱۷۱ـ ۱۷۲، چاپ سنگی (تهران ۱۳۰۷)، چاپ افست (قم، بی‌تا).
۴۰. محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۵۶، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت (بی‌تا).    
۴۱. محمد بن ادریس شافعی، الاُمّ، ج۷، ص۲۸۷، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۴۲. محمد خضری، تاریخ التشریع الاسلامی، ج۱، ص۱۸۵ـ۱۸۷، (قاهره) ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
۴۳. مصطفی سباعی، السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، ج۱، ص۱۴۸ـ۱۴۹، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۴۴. خادم ‌حسین الهی‌بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۹۵ـ۹۷، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۴۵. عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول‌الدین، ج۱، ص۱۹، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۴۶. ابن‌ حزم، کتاب الفِصَل فی الملل و الاهواء و النحل، ج۲، ص۱۱۴، مصر ۱۳۱۷ـ۱۳۲۰، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
۴۷. خادم ‌حسین الهی‌بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۲۵ـ۶۲، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۴۸. خادم ‌حسین الهی‌بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۹۹ـ۱۱۱، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۴۹. خادم ‌حسین الهی‌بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۱۵۳، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۵۰. خادم ‌حسین الهی‌بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۱۸۷ـ۲۰۲، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۵۱. حیدر حب‌اللّه، نظریة السنة فی‌الفکر الامامی الشیعی: التکون و الصیرورة، ج۱، ص۵۱۵ـ۵۱۹، بیروت ۲۰۰۶.
۵۲. حیدر حب‌اللّه، نظریة السنة فی‌الفکر الامامی الشیعی: التکون و الصیرورة، ج۱، ص۶۱۲ـ۶۳۸، بیروت ۲۰۰۶.
۵۳. خادم ‌حسین الهی‌بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۲۱۰ـ۲۵۶، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۵۴. نجم/سوره۵۳، آیه۳.    
۵۵. حشر/سوره۵۹، آیه۷.    
۵۶. خادم ‌حسین الهی‌بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۲۱۰ـ۲۵۶، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۵۷. کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۵۹۶۶۳۴.    
۵۸. کلینی، اصول کافی، ج۵، ص۱۰.    
۵۹. کلینی، اصول کافی، ج۵، ص۱۹.    
۶۰. کلینی، اصول کافی، ج۵، ص۶۵۷۰.    
۶۱. کلینی، اصول کافی، ج۳، ص۲۶.    
۶۲. کلینی، اصول کافی، ج۴، ص۱۴۲.    
۶۳. کلینی، اصول کافی، ج۵، ص۳۰۰.    
۶۴. کلینی، اصول کافی، ج۳، ص۱۸.    
۶۵. کلینی، اصول کافی، ج۴، ص۲۲۳.    
۶۶. کلینی، اصول کافی، ج۵، ص۵۲۱.    
۶۷. یوسف بقاعی، فهارس‌الکافی، ج۱، ص۷ـ۴۰، بیروت ۱۴۱۳ الف.
۶۸. ابن‌ بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۱، ص۱۹۵۱۹۶، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.    
۶۹. ابن‌ بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۲، ص۴۷، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.    
۷۰. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج۱، ص۱۰۶۱۰۷، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۶۴ش.    
۷۱. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج۱، ص۱۶۶، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۶۴ش.    
۷۲. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج۲، ص۲۰-۲۱، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۶۴ش.    
۷۳. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج۴، ص۱۰۶، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۶۴ش.    
۷۴. محمد بن حسن طوسی، الاستبصار، ج۱، ص۶۲۶۳، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۵۱۳۷۶/ ۱۹۵۶ ۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ش.    
۷۵. محمد بن حسن طوسی، الاستبصار، ج۲، ص۵۳، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۵۱۳۷۶/ ۱۹۵۶ ۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ش.    
۷۶. محمد بن حسن طوسی، الاستبصار، ج۲، ص۶۰۶۲، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۵۱۳۷۶/ ۱۹۵۶ ۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ش.    
۷۷. یوسف بقاعی، فهارس تهذیب‌الاحکام، ج۱، ص۷ـ۱۸، بیروت ۱۴۱۳ب.
۷۸. خادم ‌حسین الهی‌بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۷۹. مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۴.    
۸۰. مجلسی، بحارالانوار، ج۵، ص۴.    
۸۱. مجلسی، بحارالانوار، ج۵، ص۸۶.    
۸۲. مجلسی، بحارالانوار، ج۵، ص۱۳۷.    
۸۳. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۵، ص۱۴۶ـ۲۴۲، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۸۴. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۲ـ۹۶، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۸۵. مجاهد، و حسن بصری، احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۸۶. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۳۵، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۸۷. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۳۷، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۸۸. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۴۸، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۸۹. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۵۸، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۹۰. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۷۱ـ۷۲، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۹۱. فؤاد سزگین، محاضرات فی تاریخ العلوم العربیة و الاسلامیة، ج۱، ص۱۳۱، فرانکفورت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۹۲. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۵، ص۱۴۶ـ۱۶۵، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۹۳. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۵، ص۱۷۶، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۹۴. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۹۶ـ۱۱۶، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۹۵. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۸، ص۱۶۳ـ۲۱۹، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۹۶. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۴، ص۷۲ـ۱۰۱، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۹۷. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۴، ص۱۰۱ـ۱۵۳، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۹۸. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۱، ص۲ـ۷، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۹۹. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۲، ص۳۱ـ۳۴، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۰۰. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۱، ص۴۲، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۰۱. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۱، ص۶۷، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۰۲. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۱، ص۷۶، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۰۳. مسلم‌ بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۴۳ـ۵۶۶، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۰۴. مسلم‌ بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۳ـ۵۴، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۰۵. مسلم‌ بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۹۱، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۰۶. مسلم‌ بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۱۱۳، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۰۷. محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، ص۱۹۹ـ۴۵۵، ج ۵، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی‌تا).
۱۰۸. محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، ص۱۵۵ـ۱۸۴، ج ۵، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی‌تا).
۱۰۹. محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، ص۱۸۵ـ۱۹۸، ج ۵، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی‌تا).
۱۱۰. محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، ص۲۴، ج ۵، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی‌تا).
۱۱۱. محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، ص۱۴۴، ج ۵، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی‌تا).
۱۱۲. محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، ص۴۵۶، ج ۵، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی‌تا).
۱۱۳. سلیمان‌ بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، ج۴، ص۳۱ـ۳۸، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، (قاهره، بی‌تا).
۱۱۴. سلیمان‌ بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، ج۱، ص۱۱۲، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، (قاهره، بی‌تا).
۱۱۵. سلیمان‌ بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، ج۲، ص۲۲۵، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، (قاهره، بی‌تا).
۱۱۶. سلیمان‌ بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، ج۲، ص۲۳۰، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، (قاهره، بی‌تا).
۱۱۷. سلیمان‌ بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، ج۲، ص۵۵ـ۶۱، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، (قاهره، بی‌تا).
۱۱۸. سلیمان‌ بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، ج۴، ص۲۳۴ـ۲۳۵، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، (قاهره، بی‌تا).
۱۱۹. ابن‌ ماجه، سنن ابن‌ماجة، ج۱، ص۲۶۷ـ۲۷۳، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت، بی‌تا).
۱۲۰. ابن‌ ماجه، سنن ابن‌ماجة، ج۲، ص۱۱۴۲ـ۱۲۴۵، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت، بی‌تا).
۱۲۱. احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، ج۶، ص۲۸۲ـ۵۲۶، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۲۲. احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، ج۱، ص۱۵۱ـ۱۵۲، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۲۳. احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، ج۱، ص۳۱۷ـ۳۱۸، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۲۴. احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، ج۵، ص۳ـ۳۴، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۲۵. ابن‌ عبدالبرّ، جامع بیان العلم و فضله و ما ینبغی فی روایته و حمله، ج۲، ص۱۹۱، بیروت: دارالکتب العلمیة، (بی‌تا).
۱۲۶. محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۳۷۳۹، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.    
۱۲۷. محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۳۷۳۹، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.    
۱۲۸. انعام/سوره۶، آیه۸۲.    
۱۲۹. مائده/سوره۵، آیه۳۸.    
۱۳۰. ابن‌ قیم جوزیه، اعلام الموقّعین عن رب العالمین، ج۲، ص۳۱۴ـ۳۱۶، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت ۱۹۷۳.
۱۳۱. محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، ج۱، ص۵۵ـ۵۷، ج ۱، قاهره ۱۳۸۱/۱۹۶۱.
۱۳۲. محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۱۲۵ـ ۴۶۶، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۱۳۳. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۱، ص۳ـ۴، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۳۴. احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، ج۶، ص۵۱۹، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۳۵. کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۶۲۹.    
۱۳۶. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۵، ص۱۸۵، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۳۷. مجلسی، بحارالانوار، ج۸۹، ص۳۹.    
۱۳۸. عبدالرحمان‌ بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۰۲، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۱۳۹. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۵، ص۲۱۰ـ۲۱۱، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۴۰. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۹۹، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۴۱. طباطبائی، تفسیر المیزان، ج۱۲، ص۱۱۸۱۲۴.    
۱۴۲. مالک‌ بن انس، المُوَطَّأ، ج۱، ص۲۰۱، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۴۳. مسلم‌ بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۶۰، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۴۴. مسلم‌ بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۶۵ـ۵۶۶، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۴۵. سلیمان‌ بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، ج۴، ص۳۱ـ۳۸، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، (قاهره، بی‌تا).
۱۴۶. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۱۱۲، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۴۷. مسلم‌ بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۳۶ـ ۵۳۷، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۴۸. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۱۰۸، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۴۹. مجلسی، بحارالانوار، ج۸۹، ص۱۸۵۱۹۰.    
۱۵۰. عبدالرزاق‌ بن همام صنعانی، المصنَّف، ج۳، ص۳۳۵ـ ۳۵۸، چاپ حبیب‌الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۵۱. مجلسی، بحارالانوار، ج۸۲، ص۱۶۸۱۸۰.    
۱۵۲. مالک‌ بن انس، المُوَطَّأ، ج۱، ص۱۹۹، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۵۳. محمد بن حسن طوسی، الاستبصار، ج۱، ص۱۱۳۱۱۴، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۵۱۳۷۶/ ۱۹۵۶ ۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ش.    
۱۵۴. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۹۰۵، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۵۵. مجلسی، بحارالانوار، ج۷۷، ص۳۰۹ ۳۱۶.    
۱۵۶. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۱۰۳ـ۱۰۶، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۵۷. مجلسی، بحارالانوار، ج۸۹، ص۲۲۳۳۶۹.    
۱۵۸. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۱۰۴، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۵۹. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۶، ص۱۰۶، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۶۰. مسلم‌ بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۵۶، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۶۱. مجلسی، بحارالانوار، ج۸۹، ص۲۶۲۲۶۴.    




دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حدیث و قرآن»، شماره۵۸۷۲.    



جعبه ابزار