• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

توقیع

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



توقیع، اصطلاحی در فرهنگ شیعی به معنای مکاتبات و منشورهای امامان به‌ویژه حضرت ولی‌عصر عجل‌الله‌تعالی‌فرجه می‌باشد.
این اصطلاح به هرگونه سخن شفاهی امام عصر نیز اطلاق شده است.

فهرست مندرجات

۱ - واژه توقیع در روایات
۲ - کاربرد واژه توقیع در زمان ائمه
۳ - موضوع بحث
۴ - تاریخ توقیعات ائمه
       ۴.۱ - قدیم‌ترین مکتوب تاریخ‌دار
       ۴.۲ - مکتوب مردد بین رضا و جواد (ع)
       ۴.۳ - مکتوبات تاریخ‌دار جواد (ع)
       ۴.۴ - مکتوبات تاریخ‌دار هادی (ع)
       ۴.۵ - زیارت ناحیه
       ۴.۶ - مکتوبات حسن عسکری (ع)
       ۴.۷ - توقیعات دیگر صحابه از ائمه
       ۴.۸ - توقیع پایان غیبت صغرا
       ۴.۹ - توقیع در عصر غیبت کبرا
       ۴.۱۰ - توقیعات بدون تاریخ
۵ - خط توقیعات
۶ - بحث نوشتن توقیعات توسط نواب ائمه
       ۶.۱ - نقل شیخ طوسی
       ۶.۲ - برداشت‌ها از نقل شیخ طوسی
       ۶.۳ - نگارش توقیع توسط ائمه
              ۶.۳.۱ - تصریحات ابن بابویه
              ۶.۳.۲ - نامه خطاب به ابن اسحاق
              ۶.۳.۳ - نگارش عسکری (ع) در شب وفات
              ۶.۳.۴ - عبارت ابونصر کاتب
              ۶.۳.۵ - تصریح ابن عثمان
       ۶.۴ - علت تأکید بر نگارش توسط امام
              ۶.۴.۱ - انحراف فارس قزوینی
              ۶.۴.۲ - ادعای شلمغانی
              ۶.۴.۳ - درخواست دست‌خط از امام
              ۶.۴.۴ - شناختن خط امام
       ۶.۵ - وجود چند توقیع به‌دست غیر امام
              ۶.۵.۱ - به‌دست علی بن اسماعیل
              ۶.۵.۲ - به‌دست حسین بن روح
              ۶.۵.۳ - توقیع به شیخ مفید
۷ - روش طرح سؤال و پاسخ در توقیعات
۸ - شیوه ارسال پرسش
       ۸.۱ - ساکن شهرهای دور
              ۸.۱.۱ - توسط وکلای امام
              ۸.۱.۲ - توسط غیروکلای امام
۹ - روش‌های کلی ارسال نامه و وجوهات به ائمه
       ۹.۱ - زمان حضور امام
       ۹.۲ - عصر غیبت صغرا
              ۹.۲.۱ - توسط نواب اربعه
              ۹.۲.۲ - بدون وساطت نواب اربعه
۱۰ - منابع مقاله
۱۱ - پانویس
۱۲ - منابع



واژه توقیع نخستین بار در روایتی از امام کاظم علیه‌السلام دیده شده، همراه با حرف جرّ «فی» که پس از آن لفظ کتاب آمده است، به معنای یادداشتی که امام در زیر یک نامه نوشته بوده‌اند.
با همین ترکیب و در همین معنا در چند روایت از امام رضا علیه‌السلام نیز به کار رفته است.



در زمان امام رضا علیه‌السلام توقیع تنها برای یادداشتی که در همان نوشته اصلی نگاشته می‌شده به کار می‌رفته، لذا در مقابل «کتاب مفرد» قرار می‌گرفته،
[۶] ابن بابویه، ۱۴۰۴، ج ۲، ص ۲۳۶، ابن بابویه، عیون اخبار‌الرضا، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴

ولی پس از آن حضرت، کاربرد اصطلاحی توقیع گسترش یافته و یادداشت‌های مستقل امام زمان علیه‌السلام، که مسبوق به پرسش نبوده، نیز با عنوان توقیع شناسانده شده است.
این واژه درباره احادیث غیرمکتوب آن حضرت هم به کار رفته است.
[۸] ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۵۰۲، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.
[۹] ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۵۰۵، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.

علاوه بر آن، برخی سخنان خاص نایبان آن حضرت همچون اخبار بر غیب و نیز اظهار نظر درباره مسائل دینی، در محدوده توقیعات ذکر شده است.
[۱۲] محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۲۹۸، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
[۱۴] محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۲۱، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
[۱۵] ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۵۰۲ـ۵۰۴، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.

وجه کاربرد اخیر احتمالاً سخنی از حسین بن روح نوبختی بوده که در آن تأکید کرده که در امر دین از خود سخن نمی‌گوید، بلکه همه را از «اصل» (امام عصر علیه‌السلام) شنیده است.
[۱۶] کلینی، اصول الکافی ج ۱، ص ۳۳۰.

محمد بن علی بن بابویه یک روایت را که موضوع آن تبرک جُستن به امام عصر در هنگام ولادت است در باب توقیعات آورده که درست به نظر نمی‌آید.



آن‌چه در این مقاله بررسی می‌شود، مکاتباتی است که از امام رضا و امامانِ سپسین شیعه علیهم‌السلام و نایبان امام عصر نقل شده است.



تاریخ توقیعات ائمه از زمان امام رضا علیه‌السلام شروع شده است.

۴.۱ - قدیم‌ترین مکتوب تاریخ‌دار


قدیم‌ترین مکتوب تاریخ‌دار امامان، در سال ۲۰۱ صادر شده و موضوع آن ولایت‌عهدی امام رضا علیه‌السلام است.
در همین سال یک مکتوب در پاسخ به سؤال مأمون درباره موی منتسب به پیامبر‌اکرم
[۲۰] علی بن عیسی اربلی، کشف‌الغمة فی معرفة‌الائمه، ج ۳، ص ۱۲۹، چاپ هاشم رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۱.
و در سال ۲۰۲ مکتوب دیگری در تأکید عهدنامه پیشین نگارش یافته است.

۴.۲ - مکتوب مردد بین رضا و جواد (ع)


مکتوبی در سال ۲۰۳ در پاسخ سؤالی دینی نگارش یافته که معلوم نیست از امام رضا صادر شده است یا از امام جواد علیهماالسلام.

۴.۳ - مکتوبات تاریخ‌دار جواد (ع)


سند آزادی یکی از شیعیان در سال ۲۱۳ به خط و مهر امام جواد علیه‌السلام،
[۲۳] محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۶۹، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
پاسخ سؤال شرعی علی بن حدید در همین سال به خط آن حضرت، و نامه مفصّل امام به علی بن مهزیار درباره حقوق شرعی و خمس و زکات در سال ۲۲۰ و وصیت آن حضرت مکتوبات تاریخ‌دار امام جواد می‌باشند.

۴.۴ - مکتوبات تاریخ‌دار هادی (ع)


از امام هادی علیه‌السلام در سال ۲۲۸ نامه علی بن مهزیار،
[۲۷] محمد بن حسن صفّار قمی، بصائر‌الدرجات فی فضائل‌آل‌محمد، ص ۳۳۷، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، قم ۱۴۰۴.
در ۲۳۱ نامه علی بن محمد قاسانی، در ۲۳۲ نامه به علی بن بلال درباره انتصاب ابن عبدرَبِّه به وکالت امام
[۲۹] محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۱۳، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش
و نامه به ابوعلی بن راشد، در ۲۳۳ نامه محمد بن احمد بن ابراهیم، در ۲۳۸ نامه محمد بن فرج، در ۲۴۸ نامه ابراهیم بن محمد همدانی درباره اختلاف فارِس قزوینی و علی بن جعفر هُمانی دو وکیل حضرت که در آن علی بن جعفر تأیید شده،
[۳۴] محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۲۷، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
و در سال ۲۵۰ نامه به علی بن عَمرو قزوینی در لعن فارِس صادره شده که موضوع آن‌ها غالباً پرسش‌های فقهی بوده است.

۴.۵ - زیارت ناحیه


زیارتی نیز در سال ۲۵۲، درباره شهدای کربلا نقل شده که در آن نام و احیاناً اوصاف شهدا آمده است، این زیارت یکی از زیاراتِ معروف به «زیارت ناحیه» است.
[۳۶] ابن طاووس، الاقبال بالاعمال الحسنه، ص ۵۳۷ـ۵۷۷، چاپ فضل‌الله نوری، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۲، چاپ افست ۱۳۶۷ ش.
[۳۸] تستری، قاموس‌الرجال ج ۹، ص ۵۰۴.
[۳۹] محمد احسانی فر، اعتبار سندی زیارت‌های ناحیه مقدسه، ص ۳۲ـ۶۷، علوم حدیث، سال ۸، ش ۴ (زمستان ۱۳۸۲).

تاریخ برخی از توقیعات را نیز با توجه به حوادث مطرح شده در آن (مثلاً قتل متوکل در ۲۴۷) می‌توان به دست آورد.
[۴۰] محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۶۰۷، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.


۴.۶ - مکتوبات حسن عسکری (ع)


در سال ۲۵۵ سهل بن زیاد از امام حسن عسکری علیه‌السلام درباره توحید و اختلاف شیعیان در موضوع جسم و صورت، پرسش کرده و امام پاسخ گفته است.
امام رسالة‌المقنعه را نیز در همین سال نوشته است که می‌توان آن را گونه‌ای توقیع خواند.
[۴۵] علی بن محمد بیاضی، الصراط المستقیم الی مستحقی‌التقدیم، ج ۲، ص ۱۷۵، چاپ محمدباقر بهبودی، (تهران) ۱۳۸۴.
[۴۶] ابن طاووس، الاقبال بالاعمال الحسنه، ص ۲۵، چاپ فضل‌الله نوری، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۲، چاپ افست ۱۳۶۷ ش.
[۴۷] ابن طاووس، جمال‌الاسبوع بکمال‌العمل المشروع، ص ۲۲۵ـ۲۲۶، چاپ احمد شیرازی، تهران ۱۳۳۰، چاپ افست قم.

در همین سال آن حضرت صلواتی را بر عبدالله بن محمد عابد املا کرده است.
[۴۸] ابن طاووس، جمال الاسبوع بکمال‌العمل المشروع، ص ۴۸۴ـ۴۸۵، چاپ احمد شیرازی، تهران ۱۳۳۰، چاپ افست قم.

توقیعی نیز در سال ۲۵۶ از آن حضرت نقل شده است.
در سال ۲۵۸، که امام در حبس مُعتَز عباسی بوده، نامه‌ای به ابوهاشم جعفری نگاشته که البته این تاریخ با عصر معتز (۲۵۲ـ۲۵۵) ناسازگار است و باید در تاریخ یا در نام خلیفه یا در هر دو تحریف رخ داده باشد.
توقیعی نیز در نکوهش فضل بن شاذان نقل شده که به گفته ابوعلی احمد بن یعقوب بیهقی پس از مرگ فضل در سال ۲۶۰، صادر شده است.
[۵۴] محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۴۲ـ۵۴۳، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.

(دیگر نامه‌های حضرت در این سال در کتاب‌های اصول کافی، الهدایة الکبری و کمال‌الدین آمده است
[۵۶] حسین بن حمدان خصیبی، الهدایة الکبری، ص ۳۴۲ـ۳۴۳، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
).
برخی از توقیعات دیگر امام حسن عسکری علیه‌السلام با توجه به مطالب مطرح شده در آن، همچون قتل مهتدی در ۲۵۶ یا ولادت محمد بن هَمّام (ابن هَمّام اِسکافی) در ذیحجه ۲۵۸، قابل شناسایی است.

۴.۷ - توقیعات دیگر صحابه از ائمه


خصیبی
[۶۰] حسین بن حمدان خصیبی، الهدایة الکبری، ص ۳۶۹، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱
[۶۱] حسین بن حمدان خصیبی، الهدایة الکبری، ص ۳۷۱، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۶۲] حسین بن حمدان خصیبی، الهدایة الکبری، ص ۳۷۳، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
توقیعات امام عصر را که در سال‌های ۲۶۰، ۲۶۳، ۲۶۸، ۲۷۱، ۲۷۳ صادر شده نقل کرده است.
در زمان سفارت محمد بن عثمان بن سعید عَمْری، در سال ۲۸۱ توقیعی مشتمل بر صلوات بر پیامبر و آل وی و در سال ۲۹۰ توقیعی در توثیق محمد بن جعفر اسدی وکیل آن حضرت خطاب به صالح بن ابی صالح صادر شده است.
در سال ۲۹۸ توقیعی از طریق حسین بن روح خطاب به علی بن احمد عقیقی برای رفع گرفتاری وی صادر شده که در آن سال، حسین بن روح از کارگزاران عَمْری بوده است.
در زمان سفارت حسین بن روح، در ۳۰۵ توقیعی به روایت محمد بن نفیس،
در ۳۰۷ توقیع محمد بن فضل موصلی، در ۳۰۷ و ۳۰۸ دو توقیع در پاسخ به مسائل شرعی محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری و در ذیل آن زیارت آل‌یاسین،
[۶۹] احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۷۳، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
[۷۰] احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۹۱، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
[۷۱] احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۶۳، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
[۷۲] احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۶۸، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.

در ۳۱۲ توقیعی از سوی حسین بن روح، که در زندان مقتدر عباسی بوده، خطاب به محمد بن همام در لعن محمد بن علی شَلمَغانی و توقیعی در ۳۲۳، سال تناثُر نجوم، خطاب به علی بن بابویه
(سال تناثر نجوم در کتاب نعمانی و مصادر غیبت آمده است
[۷۵] محمدجواد شبیری، نعمانی و مصادر غیبت، ص ۱۹۵ـ۱۹۷، انتظار، سال ۲، ش ۳ (بهار ۱۳۸۱).
) صادر شده است.

۴.۸ - توقیع پایان غیبت صغرا


پایان عصر غیبت صغرا با توقیعی خطاب به علی بن محمد سَمُری، آخرین نایب امام عصر، در ۳۲۸ یا ۳۲۹ اعلام شده است.

۴.۹ - توقیع در عصر غیبت کبرا


در عصر غیبت کبرا دو توقیع خطاب به شیخ مفید، در ۴۱۰ و ۴۱۲، گزارش شده است.
[۷۸] احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۹۶ـ۶۰۳، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.


۴.۱۰ - توقیعات بدون تاریخ


توقیعات بسیاری نیز هست که تاریخ آن‌ها روشن نیست، ولی با عنایت به قرائنی می‌توان دریافت که برخی از آن‌ها در اوایل غیبت صغرا و در دوران وکالت عثمان بن سعید عَمْری صادر شده است؛ مثلاً در چند توقیع، محل صدور آن شهر سامرا (سرّمن رَأی، عسکر) ذکر شده و چون عثمان بن سعید مدتی بعد از وفات امام حسن عسکری علیه‌السلام از سامرا به بغداد مهاجرت کرد و از آن پس بغداد مرکز استقرار نایبان امام زمان شد، زمان صدور این توقیعات اوایل عصر غیبت امام عصر علیه‌السلام بوده است.



در روایات بسیاری، تصریح شده که مکاتبات امامان به خط خودشان بوده، گاهی تأکید شده که مهر امام علیه‌السلام نیز در نوشته بوده و گاهی امام خود در ذیل نامه بر نگارش کتاب به خط خویش تصریح کرده است.
[۱۰۶] محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۱۳، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
[۱۰۷] محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۵۱، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.




بحثی در بین علما هست که برخی توقیعات توسط نواب ائمه یا وکلای ایشان نوشته می‌شده است که به بررسی آن پرداخته می‌گردد.

۶.۱ - نقل شیخ طوسی


طوسی، به نقل از ابونصر هبة‌الله بن احمد بن محمد کاتب (زنده در ۴۰۰)، عبارتی را درباره خط توقیعات آورده که بر مبنای آن توقیعات امام زمان که از طریق عثمان بن سعید و فرزندش محمد بن عثمان رسیده، به همان خطی بوده که در زمان حیات امام حسن عسکری علیه‌السلام صادر شده بوده است.
وی در نقل دیگری از ابونصر مذکور آورده که توقیعات امام عصر برای شیعیان، از طریق محمد بن عثمان، به همان خطی بوده که در زمان زندگی پدرش عثمان بن سعید نگاشته شده بوده است.

۶.۲ - برداشت‌ها از نقل شیخ طوسی


از عبارات طوسی چنین برداشت شده که توقیعات امام حسن عسکری علیه‌السلام تا عصر محمد بن عثمان را محمد بن عثمان به دستور امام تحریر و کتابت می‌کرده است
[۱۱۳] حسین مدرسی طباطبائی، مکتب در فرایند تکامل: نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین، ص ۱۳۱ـ۱۳۲، ترجمه هاشم ایزدپناه، نیوجرسی ۱۳۷۴ ش.
ولی عبارات فوق دقیقاً برخلاف این معنا دلالت دارد و به‌روشنی از آن این مطلب را می‌توان فهمید که عثمان بن سعید و محمد بن عثمان صرفاً واسطه رساندن توقیع بوده‌اند و توقیع از طریق آنان به مردم می‌رسیده است.

۶.۳ - نگارش توقیع توسط ائمه


تصریح‌های بسیار بر نگارش توقیع به خط امام حسن عسکری علیه‌السلام
[۱۱۶] محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۳۴، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
[۱۱۷] محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۴۳، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
یا به خط امام عصر علیه‌السلام دلیل روشنی بر نادرستی ادعای نگارش توقیعات توسط نواب ائمه یا وکلای آن‌هاست.

۶.۳.۱ - تصریحات ابن بابویه


ابن بابویه در چند جا تصریح کرده که توقیعات امام حسن عسکری علیه‌السلام به صفّار، به خط آن حضرت، را در اختیار دارد.

۶.۳.۲ - نامه خطاب به ابن اسحاق


از همه این‌ها روشن‌تر نامه‌ای است که در هنگام ولادت امام زمان علیه‌السلام خطاب به احمد بن اسحاق صادر شده، در این گزارش تصریح شده که نامه با همان خط امام علیه‌السلام است که با آن توقیعات را صادر می‌کرده است.

۶.۳.۳ - نگارش عسکری (ع) در شب وفات


در برخی احادیث، نگارش نامه‌های بسیار به دست امام عسکری علیه‌السلام در شب وفات ایشان گزارش شده است.

۶.۳.۴ - عبارت ابونصر کاتب


عبارت ابونصر کاتب، با صرف نظر از تضعیفی که درباره وی وارد شده، نیز چنین تفسیر می‌شود که خط امام زمان علیه‌السلام همانند خط امام حسن عسکری علیه‌السلام بوده و همین امر اعتماد بیشتری را نسبت به درستی توقیعات سبب می‌شده است.
[۱۲۹] محمد صدر، تاریخ‌الغیبة الصغری، ص ۴۳۱، بیروت ۱۴۰۰.
[۱۳۰] محمدرضا جباری، نقش و جایگاه توقیعات در عصر غیبت صغری، ص ۱۴۵ـ۱۴۶، انتظار، سال ۲، ش ۳ (بهار ۱۳۸۱).
[۱۳۱] فاضل مالکی، الغیبة الصغری و السفراء الاربعة، ص ۲۰، قم ۱۴۲۰.
[۱۳۲] فاضل مالکی، الغیبة الصغری و السفراء الاربعة، ص ۵۲، قم ۱۴۲۰.
[۱۳۳] فاضل مالکی، الغیبة الصغری و السفراء الاربعة، ص ۵۸ـ۶۰، قم ۱۴۲۰.


۶.۳.۵ - تصریح ابن عثمان


محمد بن عثمان در یک روایت گفته که توقیعی به خطی که آن را می‌شناخته، صادر شده؛ پس، نویسنده این توقیع خود او نبوده است.

۶.۴ - علت تأکید بر نگارش توسط امام


احتمالاً تأکید پاره‌ای از روایات بر نگارش توقیع به خط امام علیه‌السلام، برای شناسایی توقیعات دروغینی بوده که به امام نسبت داده می‌شده یا شناسایی ادعای برخی منحرفان در مورد نگارش توقیع بوده است.

۶.۴.۱ - انحراف فارس قزوینی


از جمله فارِس قزوینی، پس از انحراف، اموال امام علیه‌السلام را از شیعیان گرفته و به دروغ اعلام وصول نوشته است.
[۱۳۶] محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۲۵، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.


۶.۴.۲ - ادعای شلمغانی


شلمغانی نیز ادعا کرده بود که برخی از توقیعات را او پاسخ داده است که این امر را امام عصر علیه‌السلام تکذیب کرد.
گویا همین‌گونه امور سبب می‌شده که گاه راویان از امام عسکری علیه‌السلام می‌پرسیده‌اند که آیا توقیع صادر شده را خود نوشته‌اند، و حضرت پاسخ مثبت می‌داده‌اند.
[۱۳۸] محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۸۰، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.


۶.۴.۳ - درخواست دست‌خط از امام


احمد بن اسحاق قمی در دیدار با امام عسکری از ایشان درخواست کرد دست‌خطی برای وی بنگارند تا با آن نامه‌های امام را شناسایی کند و امام ضمن اجابت درخواست او، تأکید کردند که به سبب نازکی و درشتی قلم، گاه تفاوت‌هایی در خط بروز می‌کند که نباید سبب تردید گردد.
(درباره تردید در صدور توقیع از جانب امام در کتاب رجال کشی آمده است
[۱۴۰] محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۴۲، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
)

۶.۴.۴ - شناختن خط امام


شاید به همین انگیزه‌ها برخی تأکید می‌کرده‌اند که خط امام را می‌شناسند.

۶.۵ - وجود چند توقیع به‌دست غیر امام


به هر حال، مکتوبات و توقیعات را امام به دست خود می‌نوشته، در موارد بسیار اندکی توقیعاتی به کتابت دیگران دیده شده است.

۶.۵.۱ - به‌دست علی بن اسماعیل


در عصر حضور ائمه علیهم‌السلام تنها موردی که با جستجوی بسیار به دست آمد، نگارش چند نامه امام کاظم علیه‌السلام به برخی از شیعیان به دست علی بن اسماعیل، برادرزاده آن حضرت، است.
[۱۴۶] ابن بابویه، عیون اخبار‌الرضا، ج ۱، ص ۷۲، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.


۶.۵.۲ - به‌دست حسین بن روح


در عصر غیبت هم در یک مورد، در پاسخ سؤالات مردم قم از حسین بن روح، ذکر شده که پاسخ‌ها به خط احمد بن ابراهیم نوبختی و به املای حسین بن روح بوده است.

۶.۵.۳ - توقیع به شیخ مفید


در توقیعی هم که برای شیخ مفید صادر شده، تصریح گردیده که به املای آن حضرت و به خط فردی معتمد بوده است.
[۱۴۸] احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۶۰۳، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.




نامه نگارانی که سؤال فقهی داشتند، گاه تمام سؤالات را پی‌در‌پی می‌نوشتند و امام به تک تک سؤالات پاسخ می‌داد،
گاه پرسش‌گر، پس از هر پرسش، قسمتی را نانوشته باقی می‌گذاشت تا امام پاسخ خود را در آن قسمت‌ها بنگارد.
[۱۵۴] احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۶۴ـ۵۹۰، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱

پاسخ‌ها گاه در پشت برگه، گاه پس از هر سؤال و در میان سطور،
[۱۵۷] محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۰۴، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
گاه در زیر نامه
[۱۵۹] ابن طاووس، فلاح‌السائل و نجاح‌المسائل فی عمل‌الیوم و اللیله، ص ۳۴۵، چاپ غلام‌حسین مجیدی، قم ۱۳۷۷ ش.
[۱۶۰] محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۴۷۱، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
[۱۶۱] محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۶۸، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
و گاه در بالای نامه نوشته می‌شد.
توقیعات مستقل یا مفصّل معمولاً با بسمله آغاز شده است.
[۱۶۷] احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۹۱، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
[۱۶۸] احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۹۷، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
[۱۶۹] احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۶۰۰، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.

گاه نیز سفیر امام مجموعه سؤالات و درخواست‌ها را در طوماری می‌نگاشت و یک‌جا نزد امام می‌برد و پاسخ آن‌ها را دریافت می‌کرد.
[۱۷۰] محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۰۳ـ۳۰۴، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.

مواردی نیز بوده که به جهت اجمال سؤال یا جهتی دیگر، سؤال بدون پاسخ مانده است.
[۱۷۱] احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۶۷، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
[۱۷۲] احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۷۸، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.




مردم در ارسال پرسش به امام از روش‌های مختلفی استفاده می‌کردند.

۸.۱ - ساکن شهرهای دور


ساکنان شهرهای دور، معمولا از دو طریق نامه‌ها را دست ائمه می‌رساندند.

۸.۱.۱ - توسط وکلای امام


پرسش‌گران ساکن شهرهای دور، اغلب نامه‌های خود را توسط وکلای امامان می‌فرستادند.
مثلاً، جعفر بن ابراهیم بن محمد همدانی به واسطه پدر خود،ابوعمرو حَذّاء به واسطه علی بن مهزیار، برخی به واسطه احمد بن اسحاق، و بِشْر بن بَشّار به واسطه ایوب بن نوح
[۱۷۷] ابن ادریس حلّی، کتاب السرائرالحاوی لتحریر‌الفتاوی، ج ۳، ص ۵۸۱، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱.
نامه‌هایی برای امام هادی علیه‌السلام فرستاده‌اند.
ابراهیم بن محمد همدانی و علی بن مهزیار اهوازی و احمد بن اسحاق قمی و ایوب بن نوح، همگی از وکیلان امام دهم بودند.
[۱۷۸] محمدرضا جباری، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه، ص ۴۲۸ـ۴۲۹، قم ۱۳۸۲ ش.


۸.۱.۲ - توسط غیروکلای امام


گاهی نیز افراد واسطه، وکیل امام نبودند.
برای نمونه، سهل بن زیاد از طریق محمد بن عبدالحمید عطّار نامه‌ای به امام حسن عسکری علیه‌السلام نگاشته و حال آن‌که ذکری از وکالت محمد بن عبدالحمید عطار نشده است، همچنان‌که دلیلی بر وکالت محمد بن غالب اصفهانی ــ که زیارت شهدای کربلا از امام هادی علیه‌السلام از طریق وی عرضه شد ــ نیست.
[۱۸۰] ابن طاووس، الاقبال بالاعمال الحسنه، ص ۵۷۳ـ۵۷۷، چاپ فضل‌الله نوری، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۲، چاپ افست ۱۳۶۷ ش.




در دوره حضور ائمه و غیبت صغرا روش‌ها تا حدودی متفاوت بوده است.

۹.۱ - زمان حضور امام


بنا بر گزارشی،
[۱۸۱] محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۸۰، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
تمام اموالی که وکیلان امام عسکری از نواحی مختلف می‌فرستادند، به دست عَمْری (ظاهراً عثمان بن سعید) می‌رسیده و او آن‌ها را به امام می‌رسانده است.
در عین حال، دلیلی که ثابت کند هیچ‌گونه ارتباطی خارج از شبکه وکالت انجام نمی‌گرفته است، در دست نیست.

۹.۲ - عصر غیبت صغرا


در عصر غیبت صغرا بیشتر ارتباطات از طریق نایبان چهارگانه بوده است ولی منحصر در آن نبوده.

۹.۲.۱ - توسط نواب اربعه


در عصر غیبت صغرا نیز معمولاً مکاتبات از طریق نایبان چهارگانه، به حسب دوره نیابت، انجام می‌گرفته است، مثلاً قاسم بن علاءهَمَدانی که خود از وکلا بوده، توقیعات امام عصر را از دست محمد بن عثمان عَمْری و در دوره نیابت حسین بن روح نوبختی از دست وی دریافت می‌کرده است.

۹.۲.۲ - بدون وساطت نواب اربعه


گاه نیز توقیعاتی بدون وساطت نایبان به برخی از شیعیان می‌رسیده است؛
یعقوب بن یوسف ضرّاب اصفهانی، در سال ۲۸۱، در مکه در منزلی معروف به دارالرضا، پیرزنی از خدمت‌کاران امام حسن عسکری علیه‌السلام را دید که به دستور امام عصر و با تأمین مالی آن حضرت به حج آمده بود، در این دیدار از رفت‌وآمد مردی به این منزل سخن به میان آمده که بنا بر قرائن، حضرت مهدی بوده است.
ضرّاب اصفهانی از طریق این زن دفتری مشتمل بر صلوات بر پیامبر و خاندان او، مشهور به صلوات ابوالحسن ضرّاب اصفهانی، دریافت داشت.
[۱۸۵] محمد بن جریر طبری آملی، دلائل‌الامامه، ص ۵۴۵ـ۵۵۱، قم: مؤسسة‌البعثة، ۱۴۱۳.

در گزارش دیگری نیز از این خانه سخن به میان آمده و راوی حدیث، حسن بن وَجْناء، به واسطه زنی که چهل سال یا بیشتر داشته، در این خانه به دیدار امام نایل شده و از ایشان دفتری مشتمل بر دعای فرج و صلوات بر حضرت دریافت داشته است.
محمد بن یوسف شاشی نیز به زنی که به خانه امام علیه‌السلام رفت‌وآمد می‌کرده، نامه‌ای داده و توقیع امام علیه‌السلام را دریافت داشته است.
این ارتباطات در شبکه رسمی وکالت نبوده است.



حسن بن ابی‌طالب آبی، کشف‌الرموز فی شرح‌المختصر النافع، چاپ علی پناه اشتهاردی و حسین یزدی، قم ۱۴۰۸ـ۱۴۱۰.
آقابزرگ طهرانی، الذریعة‌ الی تصانیف‌الشیعه.
ابن ادریس حلّی، کتاب السرائرالحاوی لتحریر‌الفتاوی، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱.
ابن بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم (۱۳۵۷ ش).
ابن بابویه، عیون اخبار‌الرضا، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.
ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.
ابن شعبه، تحف‌العقول عن آلالرسول، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.
ابن شهر آشوب، مناقب آلابی‌طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم.
ابن صلاح، علوم‌الحدیث، چاپ نورالدین عتر، مدینه ۱۹۷۲.
ابن طاووس، الاقبال بالاعمال الحسنه، چاپ فضل‌الله نوری، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۲، چاپ افست ۱۳۶۷ ش.
ابن طاووس، جمال الاسبوع بکمال‌العمل المشروع، چاپ احمد شیرازی، تهران ۱۳۳۰، چاپ افست قم.
ابن طاووس، فرج‌المهموم فی تاریخ‌علماء‌النجوم، نجف ۱۳۶۸، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
ابن طاووس، فلاح‌السائل و نجاح‌المسائل فی عمل‌الیوم و اللیله، چاپ غلام‌حسین مجیدی، قم ۱۳۷۷ ش.
ابوالصلاح حلبی، تقریب‌المعارف فی الکلام، چاپ رضا استادی، (قم) ۱۳۶۳ ش.
محمد احسانی فر، اعتبار سندی زیارت‌های ناحیه مقدسه، علوم حدیث، سال ۸، ش ۴ (زمستان ۱۳۸۲).
علی بن عیسی اربلی، کشف‌الغمة فی معرفة‌الائمه، چاپ هاشم رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۱؛
باقر ایروانی، الامام المهدی بین‌التواتر و حساب‌الاحتمال، قم ۱۴۲۰.
یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام‌العترة الطاهره، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ ش.
علی بن محمد بیاضی، الصراط المستقیم الی مستحقی‌التقدیم، چاپ محمدباقر بهبودی، (تهران) ۱۳۸۴.
تستری، قاموس‌الرجال.
محمدرضا جباری، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه، قم ۱۳۸۲ ش.
• محمدرضا جباری، نقش و جایگاه توقیعات در عصر غیبت صغری، انتظار، سال ۲، ش ۳ (بهار ۱۳۸۱).
حسین بن عبدالصمد حارثی، وصول‌الاخیار الی اصول‌الاخبار، چاپ عبداللطیف کوه‌کمری، قم ۱۴۰۱.
عبدالله بن جعفر حمیری، قرب‌الاسناد، قم ۱۴۱۳.
حسین بن حمدان خصیبی، الهدایة الکبری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
احمد بن علی خطیب بغدادی، الکفایة فی علم‌الروایه، چاپ احمد عمر هاشم، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
خوئی، معجم رجال‌الحدیث.
محمد بن جریر طبری آملی، دلائل‌الامامه، قم: مؤسسة‌البعثة، ۱۴۱۳.
احمد بن محمد زراری، رسالة ابیغالب الزراری الی ابن ابنه فی ذکر آلاعین، چاپ محمدرضا حسینی، قم ۱۴۱۱.
عبدالرحمان بن ابن بکر سیوطی، تدریب‌الراوی فی شرح‌تقریب‌النواوی، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، قاهره ۱۳۸۵/۱۹۶۶.
عبدالرحمان بن ابن بکر سیوطی، الحاوی للفتاوی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
محمدجواد شبیری، چهار مقاله، در مقالات فارسی، ش ۵۵، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۳۷۲ ش.
• محمدجواد شبیری، نعمانی و مصادر غیبت، انتظار، سال ۲، ش ۳ (بهار ۱۳۸۱).
موسی شبیری زنجانی، کتاب نکاح، ج ۹، تقریرات دروس ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱ ش (منتشر نشده).
محمد بن مکی شهید اول، غ ایة‌المراد فی شرح‌نکت‌الارشاد، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۲۱.
زین‌الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم‌الدرایه، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقال، قم ۱۴۰۸.
• زین‌الدین بن علی شهید ثانی، روض‌الجنان فی شرح‌ارشاد‌الاذهان، قم ۱۳۸۰ ش.
• زین‌الدین بن علی شهید ثانی، الروضة البهیة فی شرح‌اللمعة الدمشقیه، چاپ محمد کلانتر، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
حسن صدر، نهایة‌الدرایة فی شرح‌الرسالة الموسومة بالوجیزة للبهائی، چاپ ماجد غرباوی، (قم ۱۴۱۳).
• محمد صدر، تاریخ‌الغیبة الصغری، بیروت ۱۴۰۰.
• محمد صدر، تاریخ‌الغیبة الکبری، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵، چاپ افست قم.
محمد بن حسن صفار قمی، بصائر‌الدرجات فی فضائل‌آل‌محمد، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، قم ۱۴۰۴.
علی بن محمدعلی طباطبائی، ریاض‌المسائل، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۲۲.
احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
• فضل بن حسن طبرسی، اعلام‌الوری باعلام‌الهدی، قم ۱۴۱۷.
محمد بن حسن طوسی، الاستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
• محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
• محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماء‌المصنفین و اصحاب‌الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
• محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
حسن بن یوسف علامه حلّی، مختلف‌الشیعة فی احکام‌الشریعه، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۲۰.
محمد غروی، الشیخ المفید و التوقیعات الصادرة عن الناحیة المقدسة بین الاخذ والرد، در المقالات و الرسالات، ش ۶، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳.
سعید بن هبةالله قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، قم ۱۴۰۹.
محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
کلینی، اصول‌الکافی.
علی کنی تهرانی، توضیح‌المقال فی علم‌الرجال، چاپ محمد حسین مولوی، قم ۱۳۷۹ ش.
اتان کولبرگ، کتاب‌خانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۷۱ ش.
فاضل مالکی، الغیبة الصغری و السفراء الاربعه، قم ۱۴۲۰.
عبدالله مامقانی، مقباس‌الهدایة فی علم‌الدرایه، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۳.
مجلسی، بحارالانوار.
جعفر بن حسن محقق حلّی، الرسائل التسع، چاپ رضا استادی، رساله ۷: المسائل الطبریه، قم ۱۳۷۱ ش.
• جعفر بن حسن محقق حلّی، المعتبر فی شرح‌المختصر، ج ۲، قم ۱۳۶۴ ش.
حسین بن محمد محقق خوانساری، مشارق‌الشموس فی شرح‌الدروس، چاپ سنگی (تهران)، چاپ افست قم: آل‌البیت.
علی بن حسین محقق کرکی، جامع‌المقاصد فی شرح‌القواعد، قم ۱۴۰۸ـ۱۴۱۵.
حسین مدرسی طباطبائی، مکتب در فرایند تکامل: نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین، ترجمه هاشم ایزدپناه، نیوجرسی ۱۳۷۴ ش.
احمد بن محمد مقدس اردبیلی، مجمع‌الفائدة و البرهان فی شرح‌ارشاد‌الاذهان، چاپ مجتبی عراقی، علی پناه اشتهاردی، و حسین یزدی اصفهانی، قم، ج ۱، (۱۴۰۲)، ج ۵، ۱۴۰۶.
محمد بن علی موسوی عاملی، نهایة‌المرام فی شرح‌ مختصر‌ شرائع‌الاسلام، قم ۱۴۱۳.
علی اکبر مهدی پور، کتاب‌نانه حضرت مهدی، (قم) ۱۳۷۵ ش.
محمدباقر بن محمد میرداماد، الرواشح السماویه، چاپ غلام‌حسین قیصریه‌ها و نعمت‌الله جلیلی، قم ۱۳۸۰ ش.
احمد بن علی نجاشی، فهرست‌اسماء‌مصنّفی‌الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
احمد بن محمد مهدی نراقی، مستند‌الشیعة فی احکام‌الشریعه، ج ۱۶، قم ۱۴۱۹.


 
۱. عبدالله بن جعفر حمیری، قرب‌الاسناد، ص ۳۳۲، قم ۱۴۱۳.    
۲. کلینی، اصول الکافی ج ۳، ص ۵.    
۳. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج ۶، ص ۳۰۳، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۴. ابن بابویه، عیون اخبار‌الرضا، ج ۲، ص ۹۳، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.    
۵. ابن بابویه، عیون اخبار‌الرضا، ج ۲، ص ۲۳۶، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.    
۶. ابن بابویه، ۱۴۰۴، ج ۲، ص ۲۳۶، ابن بابویه، عیون اخبار‌الرضا، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴
۷. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۵۲۲، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۸. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۵۰۲، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.
۹. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۵۰۵، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.
۱۰. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۰۹، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۱۱. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۲۹۴، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۱۲. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۲۹۸، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
۱۳. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۰۷۳۰۸، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۱۴. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۲۱، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
۱۵. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۵۰۲ـ۵۰۴، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.
۱۶. کلینی، اصول الکافی ج ۱، ص ۳۳۰.
۱۷. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۵۰۸۵۰۹، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۱۸. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۵۱۸، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۱۹. ابن بابویه، عیون اخبار‌الرضا، ج ۱، ۱۶۵۱۶۹، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.    
۲۰. علی بن عیسی اربلی، کشف‌الغمة فی معرفة‌الائمه، ج ۳، ص ۱۲۹، چاپ هاشم رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۱.
۲۱. ابن بابویه، عیون اخبار‌الرضا، ج ۱، ص ۱۷۰، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴    
۲۲. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج ۷، ص ۴۵۶، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۲۳. محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۶۹، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۲۴. کلینی، اصول الکافی ج ۴، ص ۵۳۶.    
۲۵. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج ۴، ص ۱۴۱۱۴۳، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۲۶. کلینی، اصول الکافی ج ۱، ص ۳۲۵.    
۲۷. محمد بن حسن صفّار قمی، بصائر‌الدرجات فی فضائل‌آل‌محمد، ص ۳۳۷، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، قم ۱۴۰۴.
۲۸. کلینی، اصول الکافی، ج ۵، ص ۳۱۴.    
۲۹. محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۱۳، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش
۳۰. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج ۴، ص ۱۶۷، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۳۱. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۴، ص ۲۴۵، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.    
۳۲. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج ۹، ص ۱۳۸، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۳۳. کلینی، اصول الکافی، ج ۴، ص ۸۱.    
۳۴. محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۲۷، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۳۵. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۵۲۳۵۳، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۳۶. ابن طاووس، الاقبال بالاعمال الحسنه، ص ۵۳۷ـ۵۷۷، چاپ فضل‌الله نوری، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۲، چاپ افست ۱۳۶۷ ش.
۳۷. مجلسی، بحارالانوار ج ۹۸، ص ۲۷۴.    
۳۸. تستری، قاموس‌الرجال ج ۹، ص ۵۰۴.
۳۹. محمد احسانی فر، اعتبار سندی زیارت‌های ناحیه مقدسه، ص ۳۲ـ۶۷، علوم حدیث، سال ۸، ش ۴ (زمستان ۱۳۸۲).
۴۰. محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۶۰۷، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۴۱. کلینی، اصول الکافی ج ۱، ص ۱۰۳.    
۴۲. احمد بن علی نجاشی، فهرست‌اسماء‌مصنّفی‌الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، ص ۱۸۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۴۳. احمد بن علی نجاشی، فهرست‌اسماء‌مصنّفی‌الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، ص ۱۶۶، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۴۴. ابن شهر آشوب، مناقب آلابی‌طالب، ج ۳، ص ۵۲۵، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم.    
۴۵. علی بن محمد بیاضی، الصراط المستقیم الی مستحقی‌التقدیم، ج ۲، ص ۱۷۵، چاپ محمدباقر بهبودی، (تهران) ۱۳۸۴.
۴۶. ابن طاووس، الاقبال بالاعمال الحسنه، ص ۲۵، چاپ فضل‌الله نوری، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۲، چاپ افست ۱۳۶۷ ش.
۴۷. ابن طاووس، جمال‌الاسبوع بکمال‌العمل المشروع، ص ۲۲۵ـ۲۲۶، چاپ احمد شیرازی، تهران ۱۳۳۰، چاپ افست قم.
۴۸. ابن طاووس، جمال الاسبوع بکمال‌العمل المشروع، ص ۴۸۴ـ۴۸۵، چاپ احمد شیرازی، تهران ۱۳۳۰، چاپ افست قم.
۴۹. حسین بن حمدان خصیبی، الهدایة الکبری، ص ۳۴۰، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.    
۵۰. مجلسی، بحارالانوار ج ۵۰، ص ۳۱۲.    
۵۱. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۲۰۵، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۵۲. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۲۲۳، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۵۳. سعید بن هبةالله قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، ج ۱، ص ۴۲۸، قم ۱۴۰۹.    
۵۴. محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۴۲ـ۵۴۳، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۵۵. کلینی، اصول الکافی ج ۱، ص ۳۲۸.    
۵۶. حسین بن حمدان خصیبی، الهدایة الکبری، ص ۳۴۲ـ۳۴۳، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۵۷. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۴۷۵، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۵۸. کلینی، اصول الکافی ج ۱، ص ۵۱۰.    
۵۹. احمد بن علی نجاشی، فهرست‌اسماء‌مصنّفی‌الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، ص ۳۸۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۶۰. حسین بن حمدان خصیبی، الهدایة الکبری، ص ۳۶۹، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱
۶۱. حسین بن حمدان خصیبی، الهدایة الکبری، ص ۳۷۱، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۶۲. حسین بن حمدان خصیبی، الهدایة الکبری، ص ۳۷۳، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۶۳. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۲۷۳۲۸۰، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۶۴. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۴۱۵، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۶۵. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۵۰۵۵۰۶، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۶۶. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۶۷، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۶۷. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۷۲، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۶۸. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۱۵۳۱۶، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۶۹. احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۷۳، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
۷۰. احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۹۱، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
۷۱. احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۶۳، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
۷۲. احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۶۸، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
۷۳. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۰۷۳۰۸، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۷۴. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۲۲، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۷۵. محمدجواد شبیری، نعمانی و مصادر غیبت، ص ۱۹۵ـ۱۹۷، انتظار، سال ۲، ش ۳ (بهار ۱۳۸۱).
۷۶. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۵۱۶، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۷۷. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۹۵، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۷۸. احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۹۶ـ۶۰۳، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
۷۹. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۴۷۸، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۸۰. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۵۶، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۸۱. سعید بن هبةالله قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، ج ۳، ص ۱۱۰۸، قم ۱۴۰۹.    
۸۲. کلینی، اصول الکافی ج ۱، ص ۵۲۰۵۲۱.    
۸۳. کلینی، اصول الکافی ج ۱، ص ۵۲۳.    
۸۴. کلینی، اصول الکافی ج ۱، ص ۵۱۷.    
۸۵. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۴۸۸، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۸۶. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۴۹۱، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۸۷. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۴۹۵، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۸۸. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۴۹۸۴۹۹، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۸۹. سعید بن هبةالله قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، ج ۲، ص ۶۹۶، قم ۱۴۰۹.    
۹۰. سعید بن هبةالله قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، ج ۲، ص ۷۰۰، قم ۱۴۰۹.    
۹۱. کلینی، اصول الکافی ج ۱، ص ۹۶.    
۹۲. کلینی، اصول الکافی ج ۱، ص ۱۰۲۱۰۳.    
۹۳. کلینی، اصول الکافی ج ۱، ص ۱۰۷.    
۹۴. کلینی، اصول الکافی ج ۱، ص ۵۱۰.    
۹۵. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۳۸، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.    
۹۶. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۴۴، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.    
۹۷. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۱۶۹، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.    
۹۸. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۱۸۳، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.    
۹۹. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۴۴۳، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.    
۱۰۰. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج ۱، ص ۲۴۵، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۱۰۱. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج ۱، ص ۲۸۱، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۱۰۲. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج ۱، ص ۴۲۶، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۱۰۳. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۴۹، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۱۰۴. کلینی، اصول الکافی ج ۷، ص ۱۶۳.    
۱۰۵. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج ۹، ص ۳۱، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۱۰۶. محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۱۳، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۱۰۷. محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۵۱، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۱۰۸. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج ۹، ص ۱۳، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۱۰۹. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۵۰۳۵۳، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۱۱۰. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۵۶، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۱۱۱. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۶۶، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۱۱۲. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۶۲۳۶۳، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۱۱۳. حسین مدرسی طباطبائی، مکتب در فرایند تکامل: نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین، ص ۱۳۱ـ۱۳۲، ترجمه هاشم ایزدپناه، نیوجرسی ۱۳۷۴ ش.
۱۱۴. کلینی، اصول الکافی ج ۱، ص ۱۰۳.    
۱۱۵. کلینی، اصول الکافی ج ۱، ص ۵۱۰.    
۱۱۶. محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۳۴، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۱۱۷. محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۴۳، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۱۱۸. احمد بن علی نجاشی، فهرست‌اسماء‌مصنّفی‌الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، ص ۳۸۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۱۱۹. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۴۸۳، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۱۲۰. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۲۸۵، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۱۲۱. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۲۹۰، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۱۲۲. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۱، ص ۱۴۲، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.    
۱۲۳. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۲، ۱۵۴، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.    
۱۲۴. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۳، ص ۶۸، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.    
۱۲۵. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۴، ص ۲۰۳، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.    
۱۲۶. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۴۳۴، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۱۲۷. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۴۷۳۴۷۶، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۱۲۸. احمد بن علی نجاشی، فهرست‌اسماء‌مصنّفی‌الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، ص ۴۴۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۱۲۹. محمد صدر، تاریخ‌الغیبة الصغری، ص ۴۳۱، بیروت ۱۴۰۰.
۱۳۰. محمدرضا جباری، نقش و جایگاه توقیعات در عصر غیبت صغری، ص ۱۴۵ـ۱۴۶، انتظار، سال ۲، ش ۳ (بهار ۱۳۸۱).
۱۳۱. فاضل مالکی، الغیبة الصغری و السفراء الاربعة، ص ۲۰، قم ۱۴۲۰.
۱۳۲. فاضل مالکی، الغیبة الصغری و السفراء الاربعة، ص ۵۲، قم ۱۴۲۰.
۱۳۳. فاضل مالکی، الغیبة الصغری و السفراء الاربعة، ص ۵۸ـ۶۰، قم ۱۴۲۰.
۱۳۴. باقر ایروانی، الامام المهدی بین‌التواتر و حساب‌الاحتمال، ص ۴۱۴۲، قم ۱۴۲۰.    
۱۳۵. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۲، ص ۴۸۳، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۱۳۶. محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۲۵، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۱۳۷. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۷۳، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۱۳۸. محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۸۰، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۱۳۹. کلینی، اصول الکافی ج ۱، ص ۵۱۳.    
۱۴۰. محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۴۲، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۱۴۱. عبدالله بن جعفر حمیری، قرب‌الاسناد، ص ۳۴۰، قم ۱۴۱۳.    
۱۴۲. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۱۶۹، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.    
۱۴۳. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج ۴، ص ۲۱۰، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۱۴۴. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج ۴، ص ۲۲۴، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۱۴۵. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج ۴، ص ۳۱۴، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۱۴۶. ابن بابویه، عیون اخبار‌الرضا، ج ۱، ص ۷۲، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۱۴۷. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۷۳، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۱۴۸. احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۶۰۳، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
۱۴۹. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۴۸۴، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۱۵۰. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۵۲۰، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۱۵۱. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۲۹۰، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۱۵۲. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۲۹۶، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۱۵۳. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۷۵۳۸۴، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۱۵۴. احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۶۴ـ۵۹۰، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱
۱۵۵. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۷۲۳۷۴، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۱۵۶. احمد بن علی نجاشی، فهرست‌اسماء‌مصنّفی‌الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، ص ۳۵۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۱۵۷. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۰۴، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
۱۵۸. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج ۷، ص ۴۵۶، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۱۵۹. ابن طاووس، فلاح‌السائل و نجاح‌المسائل فی عمل‌الیوم و اللیله، ص ۳۴۵، چاپ غلام‌حسین مجیدی، قم ۱۳۷۷ ش.
۱۶۰. محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۴۷۱، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۱۶۱. محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۶۸، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۱۶۲. احمد بن علی نجاشی، فهرست‌اسماء‌مصنّفی‌الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، ص ۳۸۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۱۶۳. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۵۱۶، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۱۶۴. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۵۲۲، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۱۶۵. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۲۸۵، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۱۶۶. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۲۸۷، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۱۶۷. احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۹۱، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
۱۶۸. احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۹۷، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
۱۶۹. احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۶۰۰، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
۱۷۰. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۰۳ـ۳۰۴، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
۱۷۱. احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۶۷، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
۱۷۲. احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۷۸، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
۱۷۳. کلینی، اصول الکافی ج ۴، ص ۱۷۲.    
۱۷۴. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۱۷۶، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.    
۱۷۵. کلینی، اصول الکافی ج ۵، ص ۳۱۶.    
۱۷۶. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۱۷، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.    
۱۷۷. ابن ادریس حلّی، کتاب السرائرالحاوی لتحریر‌الفتاوی، ج ۳، ص ۵۸۱، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱.
۱۷۸. محمدرضا جباری، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه، ص ۴۲۸ـ۴۲۹، قم ۱۳۸۲ ش.
۱۷۹. احمد بن علی نجاشی، فهرست‌اسماء‌مصنّفی‌الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، ص ۱۸۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۱۸۰. ابن طاووس، الاقبال بالاعمال الحسنه، ص ۵۷۳ـ۵۷۷، چاپ فضل‌الله نوری، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۲، چاپ افست ۱۳۶۷ ش.
۱۸۱. محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۸۰، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۱۸۲. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۴۳۱، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۱۸۳. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۵۴۳۵۷، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۱۸۴. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۱۰، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۱۸۵. محمد بن جریر طبری آملی، دلائل‌الامامه، ص ۵۴۵ـ۵۵۱، قم: مؤسسة‌البعثة، ۱۴۱۳.
۱۸۶. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۲۷۳۲۸۰، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۱۸۷. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۴۴۳۴۴۴، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۱۸۸. سعید بن هبةالله قطب راوندی، ج ۲، ص ۶۹۵، الخرائج و الجرائح، قم ۱۴۰۹.    




دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «توقیع»، شماره۴۰۵۸.    




جعبه ابزار