• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

آزادی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



یکی از مهمترین شرایط وجوب تکلیف بر انسان ، مختار بودن و مجبور نبودن او توسط دیگران یا شرایط خاص می باشد که از آن به آزادی یا حریت تعبیر می شود .

فهرست مندرجات

۱ - معانی مختلف آزادی
       ۱.۱ - جایگاه آزادی به معنای نخست در فقه
       ۱.۲ - اصل حریت
       ۱.۳ - فرمایش امیر مومنان درباره آزادی
       ۱.۴ - آزادی در قرآن کریم
       ۱.۵ - حدود آزادی
              ۱.۵.۱ - نحوه تعیین حدود آزادی در اسلام
       ۱.۶ - انواع آزادی
              ۱.۶.۱ - آزادی عقیده
              ۱.۶.۲ - آزادی بیان و قلم
              ۱.۶.۳ - آزادی اجتماعات
              ۱.۶.۴ - آزادی کار
              ۱.۶.۵ - آزادی تجارت
              ۱.۶.۶ - آزادی سیاسی
       ۱.۷ - قانون و آزادی
       ۱.۸ - جایگاه آزادی به معنای دوم در فقه
              ۱.۸.۱ - احکام آزادی در باب عتق
              ۱.۸.۲ - احکام آزادی در باب های وصیت، وقف، وکالت، اقرار، ولایت و لقطه
              ۱.۸.۳ - احکام آزادی در باب های صلات، زکات، حج، نذر و جهاد
              ۱.۸.۴ - احکام آزادی در باب نکاح
              ۱.۸.۵ - احکام آزادی در باب های تجارت، غصب و حدود
              ۱.۸.۶ - احکام آزادی در باب اجاره
              ۱.۸.۷ - احکام آزادی در باب ارث
              ۱.۸.۸ - احکام آزادی در باب قصاص
       ۱.۹ - اسباب آزادی در اسلام
              ۱.۹.۱ - اسباب اختیاری آزادی برده
              ۱.۹.۲ - اسباب قهری آزادی برده
۲ - پانویس
۳ - منبع



آزادی در دو معنا بکار می رود:
۱ - رهایی انسان از سلطه دیگری: آزادی فرد یا ملت، رهایی از یوغ بردگی دیگری و سلطه بیگانه و مستقل بودن در اراده و تصمیم‌گیری در عرصه‏های گوناگون اجتماعی اعم از فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و مانند آن است. از این رو، آزادی و استقلال ملازم یکدیگرند؛ یعنی نبود استقلال، نبود آزادی و نبود آزادی، نبود استقلال را به همراه دارد.
۲ - رهایی از بردگی.

۱.۱ - جایگاه آزادی به معنای نخست در فقه


آزادی به معنای رهایی انسان از سلطه دیگری در مسائل مستحدثه فقهی مورد بحث قرار گرفته است.

۱.۲ - اصل حریت


از اصول و قواعد معروف فقهی، اصل حریت و آزاد بودن انسان‏ها در برابر یکدیگر است؛ یعنی هیچ انسانی از پیش خود بر دیگری ولایت و سلطنت ندارد.

۱.۳ - فرمایش امیر مومنان درباره آزادی


امیر المؤمنین علیه السّلام در این باره می‏فرماید: بنده دیگری مباش که خداوند تو را آزاد قرار داده است.
[۱] نهج البلاغه، نامه۳۱.


۱.۴ - آزادی در قرآن کریم


قرآن کریم در این باره می‏فرماید:
«وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیعْبُدُونِ»
(جن و انس را جز برای آن که مرا بپرستند، نیافریده‏ام) از این رو، اطاعت از کسانی که خداوند انسان را به اطاعت از آنان فرمان داده است- مانند رسول او و صاحبان امر که در آیه «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکمْ»امر به اطاعت از ایشان کرده- واجب است.
فلذا همان گونه که اصل در انسان‏ها نسبت به یکدیگر، حریت است، نسبت به خداوند متعال، عبودیت و بندگی است.

۱.۵ - حدود آزادی


آزادی از حقوقی نیست که در ابتدا بتوان به دیگری داد یا از وی ستاند، جز در موارد خاصّی مانند به بردگی گرفتن اسیران جنگی با شرایط خاص و یا آزاد کردن برده از سوی مولا. بلکه تحقق آزادی انسان‏ها، نیازمند چارچوب و ضوابطی است که از افراط و تفریط جلوگیری کند و گرنه، به هرج و مرج و استبداد و دیکتاتوری و در نتیجه سلب آزادی افراد منجر می‏شود.

۱.۵.۱ - نحوه تعیین حدود آزادی در اسلام


اسلام با تشریع امر به معروف و نهی از منکر و تحت عناوین «معروف» و «منکر» چارچوب آزادی را تعیین نموده است؛ یعنی انسان‏ها در حکومت و نظام اسلامی، تنها؛ در چارچوب «معروف» می‏توانند در زمینه‏های مختلف فرهنگی، اقتصادی و سیاسی فعّالیت کنند و باید از انجام هر فعّالیتی که عنوان «منکر» بر آن صادق است، بپرهیزند.

۱.۶ - انواع آزادی


آزادی به اعتبار فعّالیت‏های گوناگون آدمی به انواع زیر تقسیم می‏شود: ۱. آزادی عقیده، ۲. آزادی بیان و قلم، ۳. آزادی اجتماعات، ۴. آزادی کار، ۵. آزادی تجارت، ۶. آزادی سیاسی.

۱.۶.۱ - آزادی عقیده


انسان در اندیشیدن و اعتقاد آزاد است و کسی نمی‏تواند دیگری را به انتخاب دینی مجبور کند- همچنان که کسی بر باقی ماندن بر دین منتخب خود نیز مجبور نمی‏شود- ولی اگر با آزادی، اسلام اختیار کرد، حق تغییر دین خود را ندارد .
کافرانی که در سرزمین اسلامی زندگی می‏کنند، بر اساس ضوابطی، در ابراز عقیده خود بدون فراخواندن مسلمانان به آن آزادند. همچنین در انجام مراسم عبادی و نیز عمل بر طبق شریعت خود در ازدواج، ارث و معاملات، آزادی دارند؛ به شرط آن که آنچه را نزد مسلمانان منکر است، به طور علنی مرتکب نشوند. برای حل اختلافات خود نیز می‏توانند نزد قاضی مسلمانان یا قاضی خودشان مراجعه کنند و دولت اسلامی تا جایی که به حال مسلمانان ضرر و با مصالح کشور اسلامی منافات نداشته باشد، نمی‏تواند در شئون آنان دخالت نماید .

۱.۶.۲ - آزادی بیان و قلم


بر اساس اصل حریت، آدمی در ابراز اندیشه‏ها و افکار خود و نیز چاپ و نشر آن‏ها آزاد است، امّا پرهیز از دروغ، نشر باطل، ترویج منکرات، اهانت به فرد یا جامعه و آنچه موجب تضعیف نظام و امت اسلامی است، واجب و ارتکاب آن‏ها حرام می‏باشد.
از این رو، چاپ و نشر محصولات فرهنگی و کتاب‏های منحرف و ضاله جایز نیست و دولت اسلامی می‏تواند از آن جلوگیری کند و یا در صورت نشر، آن‏ها را جمع‏آوری نماید.
دولت اسلامی همچنین در دوران جنگ می‏تواند از فعالیت مطبوعاتی که باعث تضعیف روحیه رزمندگان اسلام می‏شوند یا اسرار را برای دشمن فاش می‏کنند، جلوگیری کند.

۱.۶.۳ - آزادی اجتماعات


بر اساس اصل حریت، مردم از حق برپایی اجتماعات‏ و گردهمایی برای مشورت و تبادل نظر در موضوعات مورد علاقه تحت عنوان حزب، اتحادیه و مانند آن برخوردارند و دولت اسلامی نمی‏تواند از آن ممانعت کند، مگر این که برای نظام و امت اسلامی مضر باشد.

۱.۶.۴ - آزادی کار


هر انسانی در عمل خود آزاد است و کسی نمی‏تواند او را به انجام کاری مجبور کند. آدمی در انتخاب نوع، زمان، مکان، کمیت و کیفیت کار آزاد است؛ هر چند در چارچوب مقرر در شریعت اسلام برخی کارها مانند شراب سازی حرام شمرده شده است. همچنین می‏تواند این آزادی را با بستن عقد یا عهد با دیگری، از خود سلب کند مانند این که کسی خود را به مدت ده روز در مکانی مخصوص برای عملی خاص مثل بنایی اجیر دیگری کند.

۱.۶.۵ - آزادی تجارت


آدمی بر اساس اصل حریت، در انواع تجارتهای داخلی و خارجی با این شرط که کسب حلال کند و به دور از اجحاف ، اضرار، احتکار و معاملات ربوی باشد، آزاد است. در اسلام، فرد مالک آنچه از راه مشروع کسب کرده است، می‏باشد؛ هر چند بر اساس ضوابطی باید خمس ، زکات ، و خراج آن را بپردازد. بنابراین، دولت اسلامی حق جلوگیری از تجارتهای مشروع داخلی و خارجی و نیز مصادره اموال مشروع منقول و غیر منقول مردم را ندارد.

۱.۶.۶ - آزادی سیاسی


تمامی افراد جامعه- جز در مواردی که نص خاص وارد شده است- از حق دخالت در سرنوشت و اعمال حاکمیت ملی خود از راه انتخاب شدن و انتخاب کردن برخوردارند.
بنابراین، اگر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله یا امام منصوب از جانب ایشان حاضر نباشد، مردم می‏توانند حاکم خود را بر اساس موازین و معیارهای اسلامی انتخاب و در صورت تخلف وی از احکام شریعت، او را عزل نمایند. در صورت تعدد واجدان شرایط، رأی اکثریت ملاک است .
از مصادیق آزادی سیاسی، تشکیل احزاب و انجمن‏های سیاسی و برپایی اجتماعات است؛ با این شرط که مخل نظم عمومی و منافی با مصالح مسلمانان نباشد.

۱.۷ - قانون و آزادی


چنان که بیان شد، اصل در هر انسانی، آزادی در تمامی شئون خود است، مگر این که برای خود فرد یا دیگران اعم از فرد و جامعه ضرر دنیوی یا اخروی داشته باشد که در این صورت باطل و حرام است. از این رو، باید آزادی انسان‏ها در قانونگذاری در نظر گرفته شود و هر قانونی که آزادی افراد را در غیر موارد استثنا شده، محدود و مقید کند، باطل و وضع چنین قوانینی حرام است.
[۴] خلافة الانسان (البنک اللاربوی)، ص۱۱۵-۱۵۴.
[۵] الفقه ج۱۰۰، ص۲۰- ۲۱.
[۶] الفقه ج۱۰۰، ص۱۰۵.
[۷] الفقه ج۱۰۱، ص۲۷۳.
[۸] الفقه ج۱۰۱، ص۲۸۲- ۲۸۸.
[۹] الفقه ج۱۰۶، ص۶۸- ۷۷.
[۱۰] الفقه ج۱۰۶، ص۹۰.
[۱۱] الفقه ج۱۰۶، ص۱۱۷-۱۲۴.
[۱۲] الفقه ج۱۰۶، ص۱۸۳-۱۸۵.
[۱۳] الفقه ج۱۰۶، ص۲۱۳-۲۴۰.
[۱۴] مبسوط در ترمینولوژی حقوق ج۱، ص۲۴-۳۳.


۱.۸ - جایگاه آزادی به معنای دوم در فقه


آزادی به معنای رهایی از بردگی، در باب‏های مختلف فقهی اعم از عبادات مانند صلات، زکات، حج، جهاد، و عقود؛ نظیر تجارت، وکالت، وقف، وصیت، نکاح، و ایقاعات همچون عتق و نذر، و احکام مانند غصب، ارث و قصاص آمده و موضوع احکامی قرار گرفته است که به محورهای مهم آن اشاره می‏کنیم.

۱.۸.۱ - احکام آزادی در باب عتق


اصل در انسان آزاد بودن است. فرزند در آزاد یا برده بودن، تابع پدر و مادر خویش است، و به نظر مشهور، حتی اگر مادر به تنهایی آزاد باشد، فرزند نیز آزاد محسوب می‏گردد.

۱.۸.۲ - احکام آزادی در باب های وصیت، وقف، وکالت، اقرار، ولایت و لقطه


از شرایط وصیت کننده ، وصی ، واقف ، موقوف علیه ، موکل ، وکیل ، اقرار کننده ، ولی
[۲۴] العروة الوثقی ج۲، ص۸۶۹.
و یابنده گمشده (ملتقط) ، آزاد بودن است.

۱.۸.۳ - احکام آزادی در باب های صلات، زکات، حج، نذر و جهاد


همچنین وجوب نماز جمعه ، زکات ، حج ، نذر ، و جهاد بر مکلف، مشروط به آن است.

۱.۸.۴ - احکام آزادی در باب نکاح


آزاد بودن زن موجب اختلاف عده او با کنیز و نیز تعداد شب‏هایی که برای آن دو حق همخوابگی با شوهر است، می‏شود و بنا بر قول مشهور، مادر در صورت آزاد بودن، تا هفت سال حق حضانت دخترش را دارد. مرد آزاد بیش از دو کنیز و برده بیش از دو زن آزاد نمی‏تواند به همسری برگزیند.
بنا بر قول مشهور، عزل از همسر آزاد در صورت رضایت نداشتن وی مکروه است.

۱.۸.۵ - احکام آزادی در باب های تجارت، غصب و حدود


انسان آزاد، مال محسوب نمی‏شود. از این رو، کسی نمی‏تواند از طریق خریدن و مانند آن مالک وی گردد، و چنانچه کسی او را غصب کند، از جهت غصب ضامن نیست؛ همچنان که دزدیدن انسان آزاد موجب ثبوت حد سرقت نمی‏شود ، مگر آن که او را بفروشد.

۱.۸.۶ - احکام آزادی در باب اجاره


انسان آزاد مالک منافع و کار خویش است و می‏تواند با اجیر شدن، آن را به کسی اجاره دهد و چنانچه کسی منافع و عمل او را غصب کند- مانند آن که به ستم، او را به کار بگیرد- ضامن مزد آن است.

۱.۸.۷ - احکام آزادی در باب ارث


برده از آزاد و آزاد از برده ارث نمی‏برد.

۱.۸.۸ - احکام آزادی در باب قصاص


فرد آزاد در برابر برده قصاص نمی‏شود.

۱.۹ - اسباب آزادی در اسلام


اسلام برای آزادی برده اسباب ذیل را قرار داده است:
الف- اسباب اختیاری، ب- اسباب قهری

۱.۹.۱ - اسباب اختیاری آزادی برده


اسباب اختیاری آزادی برده عبارتند از: ۱. عتق که از مستحبات مؤکد درباره برده مؤمن است ۲. تدبیر ۳. مکاتبه ۴. استیلاد .

۱.۹.۲ - اسباب قهری آزادی برده


اسباب قهری آزادی برده عبارتند از:
۱. ملکیت: یعنی تملک پدر یا مادر و جد یا جده و هر چه بالا رود و نیز تملک فرزندان و نوادگان و هر چه پایین آید، سبب قهری آزادی آنان است.
۲. سرایت: به قول مشهور آزاد شدن بخشی از برده، موجب سرایت به همه برده و آزادی وی می‏شود.
۳. تنکیل: به قول مشهور بریدن گوش، بینی و دیگر اعضای مملوک توسط مولا، سبب آزادی وی می‏گردد .
۴. اسلام: چنانچه برده پیش از مولای خود اسلام آورد و از قلمرو کفر به قلمرو اسلام در آید، آزاد می‏شود.
۵. بیماری: ابتلای برده به کوری، خوره و بیماری زمین‏گیر، سبب آزادی او می‏گردد.



 
۱. نهج البلاغه، نامه۳۱.
۲. ذاریات/سوره۵۱، آیه۵۶.    
۳. نساء/سوره۴، آیه۵۹.    
۴. خلافة الانسان (البنک اللاربوی)، ص۱۱۵-۱۵۴.
۵. الفقه ج۱۰۰، ص۲۰- ۲۱.
۶. الفقه ج۱۰۰، ص۱۰۵.
۷. الفقه ج۱۰۱، ص۲۷۳.
۸. الفقه ج۱۰۱، ص۲۸۲- ۲۸۸.
۹. الفقه ج۱۰۶، ص۶۸- ۷۷.
۱۰. الفقه ج۱۰۶، ص۹۰.
۱۱. الفقه ج۱۰۶، ص۱۱۷-۱۲۴.
۱۲. الفقه ج۱۰۶، ص۱۸۳-۱۸۵.
۱۳. الفقه ج۱۰۶، ص۲۱۳-۲۴۰.
۱۴. مبسوط در ترمینولوژی حقوق ج۱، ص۲۴-۳۳.
۱۵. جواهر الکلام ج۲۴، ص۱۳۶.    
۱۶. جواهر الکلام ج۳۰، ص۲۱۱.    
۱۷. جواهر الکلام ج۲۸، ص۲۷۰.    
۱۸. جواهر الکلام ج ۲۸، ص۳۹۹.    
۱۹. العروة الوثقی (تکملة) ج۱، ص۲۰۷.    
۲۰. جواهر الکلام ج۲۸، ص۲۹.    
۲۱. العروة الوثقی (تکملة) ج۱، ص۱۳۴.    
۲۲. جواهر الکلام ج۲۷، ص۳۹۵.    
۲۳. جواهر الکلام ج۴۱، ص۵۲۳.    
۲۴. العروة الوثقی ج۲، ص۸۶۹.
۲۵. جواهر الکلام ج۳۸، ص۱۵۸.    
۲۶. جواهر الکلام ج۱۱، ص۲۵۹.    
۲۷. جواهر الکلام ج۱۵، ص۱۴.    
۲۸. جواهر الکلام ج۱۷، ص۲۴۱.    
۲۹. جواهر الکلام ج ۱۷، ص۳۳۶.    
۳۰. جواهر الکلام ج۲۱، ص۵.    
۳۱. جواهر الکلام ج۳۲، ص۲۳۰.    
۳۲. جواهر الکلام ج۳۲، ص۲۷۴.    
۳۳. جواهر الکلام ج۳۱، ص۱۶۵.    
۳۴. جواهر الکلام ج۳۱، ص۲۸۶.    
۳۵. جواهر الکلام ج۳۰، ص۵.    
۳۶. جواهر الکلام ج۲۹، ص۱۱۱-۱۱۴.    
۳۷. جواهر الکلام ج۲۲، ص۳۴۳.    
۳۸. جواهر الکلام ج۳۷، ص۳۶.    
۳۹. جواهر الکلام ج۴۱، ص۵۱۰.    
۴۰. جواهر الکلام ج۲۲، ص۳۷.    
۴۱. جواهر الکلام ج۳۷، ص۳۸.    
۴۲. جواهر الکلام ج۳۹، ص۴۸.    
۴۳. جواهر الکلام ج۴۲، ص۸۱-۸۳.    
۴۴. جواهر الکلام ج۳۴، ص۱۸۵.    
۴۵. جواهر الکلام ج۳۴، ص۱۵۲.    
۴۶. جواهر الکلام ج۳۴، ص۱۹۱.    
۴۷. جواهر الکلام ج۳۴، ص۱۹۱.    
۴۸. جواهر الکلام ج۳۴، ص۱۸۹.    




فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۱، ص۱۳۱-۱۳۷.    



رده‌های این صفحه : آزادی




جعبه ابزار