• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

برائت از مشرکین

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



برائت از مشرکین، تعبیری قرآنی به مفهوم بیزاری و اجتناب از مشرکین و دشمنان مسلمانان و قطع پیوند با آنهاست. توسّعاً به فعالیتهایی که در بُعد سیاسی حج به صورت اجتماعی انجام می گیرد نیز اطلاق می شود.

فهرست مندرجات

۱ - معنای لغوی برائت
۲ - تأکید قرآن بر ضرورت برائت از مشرکین
۳ - نمونه برائت از مشرکین در قرآن
۴ - جنبه سیاسی برائت از مشرکین
۵ - اولین اعلان عمومی برائت از مشرکین در اسلام
۶ - وجه تسمیه حج سال نهم حجری به حج اکبر
۷ - عنوان حج اکبر برای عید قربان
۸ - مفاد ابلاغیه اولین برائت از مشرکین
۹ - ضرورت تداوم برائت از مشرکین
۱۰ - رکن اعلام برائت از مشرکین
۱۱ - اهمیت انتخاب زمان و مکان برائت از مشرکین
۱۲ - ماهیت اجتماعی کعبه و حج
۱۳ - ارتباط حج با ولایت و رهبری
۱۴ - حج فریضه‌ای همه جانبه
۱۵ - نمونه‌هایی از منافع سیاسی و اجتماعی کعبه و حج
       ۱۵.۱ - نمایش قدرت مسلمانان در برابر کفار
       ۱۵.۲ - برائت از مشرکین
       ۱۵.۳ - خطبه غدیر خم در حجة‌الوداع
       ۱۵.۴ - افشای طغیان‌گری معاویه توسط امام حسین
       ۱۵.۵ - افشای چهره واقعی یزید
       ۱۵.۶ - بیان مواضع امام حسین توسط امام سجاد
       ۱۵.۷ - معرفی مقام ولایت امام سجاد
       ۱۵.۸ - دعاهای امام سجاد در منی
       ۱۵.۹ - معرفی ولایت امام باقر
       ۱۵.۱۰ - تشکیل جلسات علمی امام باقر
       ۱۵.۱۱ - معرفی ولایت امام کاظم
       ۱۵.۱۲ - مباحثات و مجادلات علمی امام صادق
       ۱۵.۱۳ - ماجرای طالبیان در زمان هادی
       ۱۵.۱۴ - اعتقاد به قیام امام مهدی از کنار کعبه
۱۶ - غفلت از ماهیت ذاتی حج
۱۷ - بهره‌گیری از جنبه‌های مختلف حج از دیدگاه امام
۱۸ - پیام امام خمینی در اولین حج پس از انقلاب
۱۹ - محتوای عمیق حج از دیدگاه امام خمینی
۲۰ - برائت از مشرکین از دیدگاه امام خمینی
۲۱ - حج خونین سال ۱۳۶۶
       ۲۱.۱ - حمله به حجاج
       ۲۱.۲ - بدعت خواندن مراسم برائت از مشرکین
       ۲۱.۳ - متهم کردن حجاج به اخلال‌گری
       ۲۱.۴ - افشای سیاسی بودن فاجعه مکه
       ۲۱.۵ - محکومیت فاجعه خونین مکه
       ۲۱.۶ - نمونه‌هایی از نقض حرمت حرم در سابق
       ۲۱.۷ - برپایی مراسم برائت پس از فاجعه مکه
۲۲ - فهرست منابع
۲۳ - پانویس
۲۴ - منبع



در کتب لغت «برائت » را به معنای بیزاری و اجتناب، و گسستن پیوند و ارتباط دانسته‌اند.
[۲] المعجم الوسیط، ج۱، ص۴۶.
[۳] لسان التنزیل، ص۱۶۶.
[۴] الجامع الاحکام القرآن، ج۸، ص۶۳.




در آیات مختلف قرآن گذشته از نکوهش شدید «شرک » و مشرکان، و بیان عاقبت شوم آنها، تأکید بر ضرورت گسستن پیوند از مشرکان و توصیه جدّی به مقابله با آنان و به برائت انبیا از مشرکان و اعلان بیزاری آنها از «شرک » و «موضوع له شرک » تصریح شده است.



نمونه بارز اعلام برائت از مشرکان در امتهای پیشین، بنابر قرآن حضرت ابراهیم علیه‌السلام و یارانش بودند که قاطعانه برائت خود را از مشرکان و بتهای آنها اعلام داشتند.



اِسناد عمل برائت در این آیات به پیامبران، این نکته را افاده می‌کند که این عمل علاوه بر صبغه اعتقادی، جنبه سیاسی و حقوقی و اجتماعی نیز دارد و با تعیین مشی و رفتار بیرونی مؤمنان، موحّدان را از مشرکان و کافران متمایز می‌کند. بویژه آنکه در کتب لغت نیز «برائت » را به معنای بیزاری و اجتناب، و گسستن پیوند و ارتباط دانسته‌اند.



اعلان عمومی «برائت از مشرکین » و اَحکام الحاقی آن، در تاریخ اسلام برای نخستین بار، پس از نقض عهد مشرکینی بود که پس از فتح مکه (۸ ه ق ) با پیامبر اسلام پیمان عدم تهاجم و دشمنی بسته بودند. آیات نخست سوره برائت متکفّل این اعلان بود. حضرت علی علیه‌السلام این آیات را به دستور رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در مراسم حج سال نهم هجرت ابلاغ کرد آیات مزبور، علاوه بر برائت از مشرکانِ پیمان شکن، تمامی مشرکان، اعم از پیمان بستگان و غیر آنان، را شامل می‌شود؛ زیرا به نظر برخی از مفسّران، آیه سوم سوره برائت، تکرار آیه اول نیست؛ آیه اول اعلام برائت و بیزاری از مشرکینِ پیمان شکن، و خطاب آیه سوم به صورت اعلام برائت یا به تعبیر قرآن «اذان برائت » متوجه تمامی مردم است، نه خاصّ مشرکین، تا همه بدانند که خدا و رسول از مشرکین بیزارند و مردم خود را برای چنین امری، پس از سپری شدن ماههای حرام، آماده سازند.
[۳۲] تفسیر المنیر فی العقیدة و الشریفة والمنهج، ج۱۰، ص۱۰۳./ref>فی ظلال القرآن، ج۴، ص۱۱۵ـ۱۳۹.
[۳۳] التفسیر الکبیر، ج۱۵، ص۲۲۲.




به نظر برخی مفسران، حج سال نهم را از آنرو «حج اکبر» می نامند که عزت کامل مسلمانان و ذلّت مشرکان در آن سال ظاهر شد.
[۳۴] روح المعانی، ج۱۰، ص۴۶.




بسیاری از محدّثان و مفسران با استناد به روایات گوناگون، حج اکبر را روز عید قربان می‌دانند.
[۳۹] جامع البیان، ج۱۰، ص۴۹.
[۴۰] فی ظلال القرآن، ج۴، ص۱۳۶.
[۴۱] التاج الجامع الاصول، ج۴، ص۱۲۹.
در عید قربان سال دهم (حجة الوداع ) نیز رسول اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم این مطلب را تأیید فرمود و این عنوان برای روز عید قربان به کار گرفته شد.
[۴۶] الدرالمنثور، ج۳، ص۲۱۱.
[۴۷] سیرة النبی، ج۴، ص۲۵۲.
[۴۸] التفسیر الکبیر، ج۱۵، ص۲۲۱.




در ابلاغ «برائت از مشرکین »، حضرت علی علیه‌السلام، در بعدازظهر دهم ذیحجه در مِنی، با شمشیر برهنه، به خطبه ایستاد و پس از تلاوت آیات نخست سوره برائت، چهار حکم الحاقی رسول اکرم را ابلاغ کرد.
[۵۱] الدرالمنثور، ج۳، ص۲۰۹ـ۲۱۰.
مضمون «اذان برائت » - با توجه به تعبیر «اَنَّ اللّه بَریٌ مِنَ المشرکین و رسولُهُ» و مفاد آیات تفصیلیِ بعدی سوره توبه درباره مشرکان، ذمیّان مشرک و کافر، زراندوزان و منافقان - اشاره به آن دارد که این اعلامیه را نباید مقابله مقطعیِ رسول اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم با رفتار مشرکان پیمان شکن دانست، بلکه این مضمون و نحوه ابلاغ، بیان کننده یک اصل اسلامی و همیشگی است که خداوند آن را مقرر کرده تا روش سیاسی اسلام و مسلمانان را در مقابل مخالفانِ اصل توحید و ناقضان حقوق انسانی و مشروع مسلمانان، روشن سازد.
[۵۷] التفسیر الکبیر، ج۱۵، ص۲۲۰ـ۲۲۱.
[۵۸] روح المعانی، ج۱۰، ص۴۶.
در واقع، اعلان برائت، در ردیف آیاتی است که در آنها برخورد عمومی جامعه اسلامی با کافران و مشرکان بیان شده و «ولایت »، «رکون »، «تولّی »، «سبیل » و «حُبّ» نسبت به آنها نفی و با اذان برائت، جنبه سلبی و بیرونی توحید تبیین و تبلیغ شده است.
[۶۴] تفسیرالمنار، ج۱۰، ص۱۸۲.




تفکیک خطوط اعتقادی و عملی مسلمانان از مشرکان و کافران و منافقان و اهل کتاب، بویژه پس از پیوستن طلقا و طوایف نومسلمان ثقیف و هوازن به صفوف مسلمانان که ایمانشان به استواری مهاجرین و انصار نبود و القای روحیه تولی و تبری کاملاً از آیات سوره برائت مستفاد می‌شود. از همین وجهه نظر نیز تداوم موضوع در سالهای بعد و برای همیشه ضروری می‌شود.
[۶۵] فی ظلال القرآن، ج۴، ص۹۱ـ۱۰۹.




شیوه‌های اعلام برائت می‌تواند به گونه‌های مختلف و مناسب، در قالب رعایت اصول دیگر اسلام و شرایط زمان انجام شود، اما آنچه به عنوان رکن، در اجرای آن باید ملحوظ شود، اصلِ معنا و مفهوم اعتقادی و سیاسیِ طرد بت و بت پرستی، و اعلان انزجار از مشرکان و دشمنان اسلام و محکوم کردن سیاستهای خصمانه و توطئه گرانه و مشی ستمگرانه و تجاوز کارانه آنهاست. بر همین پایه است که برقراری مناسبات با غیر مسلمانانی که چنین روشی را ندارند، منع نشده است.



از سوی دیگر با توجه به محتوای برائت، و نیز ارزش تأسی به پیامبر صلی‌الله علیه‌وآله در انتخاب زمان و مکان اعلان برائت، مناسبت حکم و موضوع ایجاب می‌کند که بهترین و کارآمدترین شکل اعلان برائت از مشرکان، در حرم و در ایام حج انجام گیرد. از آیه سوم سوره توبه نیز می‌توان چنین استنباط کرد که اعلان برائت با اعمال و مناسک حج منافات ندارد، بلکه رابطه میان آن دو، در هدف و ماهیت و نتایج ایجاب می‌کند که برای تکمیل آثار و برکات هر یک از آنها، این دو عمل عبادی و سیاسی همراه یکدیگر انجام پذیرند؛ زیرا حج، در مفهوم جامع خود بسیاری از شعائر توحیدی را دربر می‌گیرد و عبادتی اجتماعی ـ سیاسی به شمار می‌رود، و صرفاً حرکتی فردی نیست.



آیات قرآنی درباره کعبه و مکه، با تعابیری چون قیاماً للناس؛ مثابةً للناسِ و اَمْناً؛ وُضِعَ للناس و مُبارکاً و هدیً للعالمین، ماهیت اجتماعی بیت الله الحرام، و به تبع آن حج را بیان می‌کند. روایات نیز اثر حج را در حفظ و تقویت دین والحج تقویة للدینِ،
[۷۲] نهج البلاغه، حکمت ۲۴۴.
و معرفی اسلام
[۷۳] نهج البلاغه، حکمت ۲۴۴.
تقویت پیوند و استحکام جوامع اسلامی، آشنایی مسلمانان با یکدیگر، و شناخت آثار پیامبر و یاد آوردن و فراموش نکردن آنها، متذکر می‌شود.



روایات، ارتباط حج با ولایت و رهبری، اجتناب مؤکد از تعطیلی و ترک آن ولو به اهتمام حکومت را بیان می‌دارد.



حج فریضه‌ای است با جنبه‌های گوناگون توحیدی، و آمیزه‌ای است از عبادات و اجتماعیات؛ حتی برخی مفسران، منافع یاد شده در آیه ۳۲ سوره حج را اعم از منافع معنوی و مادی، مانند سیاست، ولایت، تعاون و همبستگی، رفاه عمومی، تدبیر و توسعه تجارت، و رفع دیگر حوایج می‌دانند. که به حسب شرایط و احوال جوامع اسلامی و نیازهای روز، تغییر می‌کند.
[۸۳] فی ظلال القرآن، ج۵، ص۵۹۲.




نمونه‌های بهره گیری سیاسی و اجتماعی از موقعیت بیت الله الحرام و حج که حرم امن الهی بشمار رفته و همگان در آن مصون هستند، در سنت رسول اکرم و ائمه اطهار علیهم‌السلام و مسلمانان متعدد است و ما به بعضی از آنها اشاره می کنیم:

۱۵.۱ - نمایش قدرت مسلمانان در برابر کفار


در سال هفتم هجرت، پیامبر اکرم بر اساس توافقنامه حدیبیه، همراه دو هزار تن از مسلمانان، برای مناسک عمره (عمرة القضاء) به مکه رفتند و از نحوه آرایش شکوهمند مسلمانان به هنگام طواف و شعارهای آنان ـ از جمله اشعار عبدالله بن رواحه ـ برای نمایش قدرت مسلمانان در برابر مشرکان بهره بردند
[۸۸] مسند احمدبن حنبل، ج۱، ص۲۲۱.
شخص رسول اکرم، پس از طواف و سعی، بوضوح شکست مشرکان و نابودی آنها را از خدا مسئلت کرد.
[۸۹] مسند احمدبن حنبل، ج۴، ص۳۸۱.


۱۵.۲ - برائت از مشرکین


در سال نهم، با ابلاغ برائت، صفوف مسلمانان از کفار و مشرکان کاملاً متمایز شد.

۱۵.۳ - خطبه غدیر خم در حجة‌الوداع


در سال دهم، حجة الوداع، با تأثیرات عمیق در مسائل اعتقادی، احکام و اجتماعیاتِ اسلامی برگزار شد و حج مظهر عظمت اسلام و مسلمین و استعلای آن بر کفار و مشرکین معرفی گردید، چنانکه خطبه‌های منا و عرفه و غدیر خم رسول اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم متضمن مسائل مهم و اساسی جهان اسلام بود
[۹۰] جامع البیان، ج۲، ص۲۰۵-۲۰۶.
[۹۱] تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰۹ـ۱۱۲.
[۹۲] سیرة النبی، ج۴، ص۲۵۰.


۱۵.۴ - افشای طغیان‌گری معاویه توسط امام حسین


در سال ۵۸، امام حسین علیه‌السلام در مراسم حج، بسیاری از صحابه و مؤمنین و انصار برجسته را در منی گرد آورد و از طغیانگری معاویه و ستمهای او سخن گفت و از ایشان خواست که هنگام بازگشت از حج، پیام او را به مردم دیگر ابلاغ کنند تا از دین حق دفاع شود؛ و همگان را بر صدق گفتار خود گواه گرفت.
[۹۴] مجمع البیان، ج۲، ص۳۹۶.
[۹۵] تحف العقول، ص۲۶۹.
[۹۶] كتاب سليم بن قيس، ص۲۰۶ـ۲۰۷.


۱۵.۵ - افشای چهره واقعی یزید


در سال ۶۰، امام حسین علیه‌السلام با استفاده از موقعیت حج، به افشای چهره حکومتِ یزید بن معاویه پرداخت، و چون شنید که عوامل حکومتی قصد جانش را دارند، برای حفظ حرمت حج و حرم، در روز هشتم ذیحجه با اظهار وضع پر مخاطره خود همراه خانواده و تعدادی از یاران به سمت عراق حرکت کرد.
[۹۷] مقتل الحسین علیه‌السلام، ص۷۲.
[۹۸] تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۴۹.
[۹۹] تاریخ الاسلام، ج۱، ص۳۹۹.
[۱۰۱] وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۳۱۰ـ۳۱۱.


۱۵.۶ - بیان مواضع امام حسین توسط امام سجاد


عبدالملک، خلیفه اموی، در موسم حج، با امام سجاد علیه‌السلام مواجه شد. امام در نشستی، مواضع پدر خویش و فساد حکومت وقت را مطرح کرد.
[۱۰۲] اثبات الهدی، ج۷، ص۳۲.


۱۵.۷ - معرفی مقام ولایت امام سجاد


زمانی که هشام بن عبدالملک عظمت امام سجاد علیه‌السلام را در مراسم حج دید و به تغافل از بردن نام ایشان خودداری کرد، فرزدق شاعر نامدار، در معرفی بلیغ امام سجاد علیه السلام، قصیده معروف و پر محتوای خود را سرود و به رغم مخاطرات معمول، از موقعیت حساس حج برای معرفی مقام ولایت بهره برد.
[۱۰۶] احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۱۲، ص۱۳۶.


۱۵.۸ - دعاهای امام سجاد در منی


دعاهای پرمحتوا و جامع حضرت امام سجاد علیه‌السلام در عرفه و منی
[۱۰۷] صحیفة سجادیه، ص۲۹۸ـ۳۴۷.


۱۵.۹ - معرفی ولایت امام باقر


در روایت حبابة الوالبیه و ابی بصیر آمده است که امام سجاد علیه‌السلام در ایام حج مشکلات مردم را حل می‌فرمود و در یکی از آن روزها امام باقر علیه‌السلام را به عنوان ولیّ خدا پس از خود، معرفی کرد.

۱۵.۱۰ - تشکیل جلسات علمی امام باقر


تشکیل جلسات بحث علمی و سیاسی با شرکت و نظارت امام باقر علیه‌السلام در جوار حرم و کعبه و تحذیرات صریح ایشان در عدم متابعت از ظالمین و فاسقین. از همین قبیل است برخورد علمی و سیاسی امام باقر علیه‌السلام با هشام بن عبدالملک و نافع مولی ابن عمر، در مراسم حج.

۱۵.۱۱ - معرفی ولایت امام کاظم


معرفی کردن امام جعفر صادق، امام موسی کاظم علیهماالسلام را به ولایت در راه مکه.
[۱۱۷] عیون اخبارالرضا، ج۱، ص۲۳.


۱۵.۱۲ - مباحثات و مجادلات علمی امام صادق


مباحثات امام جعفر صادق علیه‌السلام با زنادقه در موسم حج و در کنار کعبه و مجادلات علمی ایشان با معتزله.

۱۵.۱۳ - ماجرای طالبیان در زمان هادی


ماجرای طالبیان در زمان هادی، خلیفه عباسی، که در آن حسین بن علی بن حسن و یارانش عازم مکه شدند و تا زمان حج در آنجا ماندند
[۱۲۴] البدایة، ج۱۰، ذیل حوادث سال ۱۶۹.
تا ندای مظلومیت خود را در مقابل ستمگری خلیفه سر دهند، اما در روز ترویه بر اثر حمله سپاهیان هادی در فخّ، نزدیکی مکه، به شهادت رسیدند.
[۱۲۵] تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۰۵.


۱۵.۱۴ - اعتقاد به قیام امام مهدی از کنار کعبه


اعتقاد اسلامی مبنی بر آغاز شدنِ قیام مهدی موعود عجل‌الله تعالی‌فرجه از کنار کعبه و بیعت مردم با ایشان در میان رکن و مقام.
[۱۲۶] الحاوی، ج۲، ص۲۳۰ـ۲۳۱.
[۱۲۸] سنن ابن ماجه، ج۲، ص۱۳۶۶.
[۱۲۹] سنن ابی داود، ج۲، ص۴۳.




غفلتهای تاریخی در مقاطع مختلف، باعث نقصان توجه به مقصود اصلی و ماهیت ذاتی حج شده است، همچنانکه پس از بنای کعبه و آغاز حج ابراهیمی نیز بتدریج خرافات و اوهام بر حج اصیل تأثیر نهاد و آن را به صورت حج جاهلی درآورد.
[۱۳۱] التاج الجامع الاصول، ج۲، ص۱۳۲.
[۱۳۲] کتاب السیر و المغازی، ص۹۷.
[۱۳۳] کتاب السیر و المغازی، ص۱۰۱ـ۱۰۲.
[۱۳۴] الملل و النحل، ج۲، ص۲۳۲-۳۴.
[۱۳۵] الملل و النحل، ج۲، ص۲۴۷.
[۱۳۶] تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۵۴ـ۲۵۷.
و با بعثت پیامبر اکرم، بار دیگر زنگار شرک و خرافه از آن زدوده شد.
[۱۳۸] الاسلام عقیدة و شریعة، ص۱۱۳ـ۱۱۵.




پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران (۱۳۵۷ ش )، امام خمینی نیز با توجه به موقعیت خطیر جهان اسلام در دنیای کنونی، بار دیگر جنبه های اعتقادی و اجتماعی حج را متذکر و خواستار بهره گیری، از این همایش بزرگ سال برای بیان مسائل و حلّ مشکلات جهان اسلام شد.



امام خمینی (ره ) در عید قربانِ نخستین حج پس از پیروزی انقلاب اسلامی (۳۰ آبان ۱۳۵۸)، در پیامی به حجاج به تحلیل جامعی از کعبه و حج مبادرت کرد و آن را محل نشر توحید و نفی شرک دانست. تأکید او بر این نکته بود که کعبه خاستگاه اصلی ندای توحید و مرکز شکستن بتها در سراسر جهان است و بنابر آیات قرآنی تطهیر آن از همه ناپاکیها و پلیدیها که بالاترین آنها شرک است، واجب است، و سپس با اشاره به اعلان برائت از مشرکین و قیام مهدی موعود علیه‌السلام از کنار کعبه و دعوت مردم به توحید، نتیجه گرفت که همه بت شکنیها از کعبه سر ( چشمه ) گرفته و خواهد گرفت و امت اسلام نیز باید از این امر تأسی نمایند.



وی حج اجتماعی و برائت از مشرکان را به یک روش خاص محدود نکرد، بلکه دغدغه اصلی و تأکید عمده او بر محتوای عمیق حج و استفاده از آن با اتکا بر توحید ناب و اجتناب از تمامی مظاهر شرک و تعلق و توکل به غیر خدا بود، که می‌تواند منشأ حرکات و برکات بسیاری در جوامع اسلامی و همسویی و تلاش آنان برای احیای میراث و تمدن اسلامی شود. از نظر ایشان، مسلمانان باید در حج به صِرف صورت قناعت نکنند و از چنین کنگره عظیمی که امکان برپاییش برای هیچ مقام و دولتی ممکن نیست مگر اراده خدا، به نفع اسلام و مسلمین استفاده شود. موارد این استفاده را در قیام به قسط برای ادامه بت شکنیهای انبیاء حق، به هم پیوستن مسلمانان جهان و تحکیم وحدت آنها در مقابل طاغوتها و بررسی مشکلات مسلمانان و مشورت برای حل و فصل آنها می‌توان سراغ گرفت.



خاستگاه اصلی دیدگاه امام خمینی در برائت از مشرکان، همان اصول تولّی و تبرّی بوده است از نظر ایشان فریاد برائت از مشرکان مخصوص به زمانی خاص نیست و در هر سال باید تکرار شود و دفاع از مسلمانان نوعی برائت از مشرکین است.
[۱۵۰] صحیفه نور، ج۲۰، ص۱۰.
بدین ترتیب، بهره گیری صحیح از حج و برائت از مشرکان، رهایی از مرزهای اعتباری قومیت و ملیت و رسیدن آنها به وحدت ایمانی است و رهایی از اختلافهای درونی و جنگهای مذهبی، و عطف نفرتها و دشمنیها به دشمن مشترک را در پی دارد.
[۱۵۲] صحیفه نور، ج۱۳، ص۱۸.





۲۱.۱ - حمله به حجاج


با نظر امام خمینی (ره ) به عنوان صاحب فتوا و حاکم شرع مبسوط الید و مصلح دینی، همه ساله مراسمی به نام «برائت از مشرکین » در مکه و پیش از شروع مناسک حج برگزار می‌شد و طی آن هزاران تن از حجاج ایرانی، به همراه حجاج غیر ایرانی، پس از پیمودن مسیرهایی، در محل معینی تجمع می‌کردند و ضمن شنیدن سخنرانیها و بیانیه‌هایی مبنی بر تحلیل اوضاع جهان اسلام و صدماتی که از سوی دشمنان بر ملل مسلمان وارد می‌آید به محکوم کردن آنها می‌پرداختند، و سپس آرام متفرّق می‌شدند و به فعالیتهای عادی می‌پرداختند این روال تا ۱۳۶۶ ش ادامه داشت، اما در این سال، پس از برگزاری تظاهرات آرام و با شکوه وحدت در مدینه، مقرر شده بود که مراسم برائت از مشرکین ـ پس از توافق و هماهنگیِ مقامات ایرانی و مسئولان سعودی در مورد محل برگزاری مراسم و مبدأ و مقصد راهپیمایان و زمان شروع و خاتمه مراسم ـ در بعدازظهر ششم ذیحجه ۱۴۰۷/ ۱۰ مرداد ۱۳۶۷ در مکه برگزار شود،
[۱۵۳] آن سوی حج خونین، ص۴۷۶.
اما پس از پایان مراسم و به دنبال حرکت مردم به سوی مسجدالحرام برای ادای فریضه مغرب، نیروهای امنیتی و پلیس و گارد سلطنتی سعودی به سوی مردم (بویژه زنان و معلولان و جانبازان ) هجوم بردند با گازهای خفه کننده و تیراندازی مستقیم و ایجاد رعب و وحشت، و با قصد کشتار و نه متفرق کردن مردم
[۱۵۴] مجزرة مکه، ص۴۴۳ـ۴۴۶.
به آنان حمله کردند. درنتیجه این حمله و هجوم، بیش از پانصد تن از حجاج بی‌دفاع و هراسان ایرانی و غیرایرانی کشته و حدود هفتصد تن زخمی شدند.
[۱۵۵] کشتار مکه و آینده حرمین.
[۱۵۶] آن سوی حج خونین.
[۱۵۷] صراع الاجنحة فی العائلة السعودیة.
[۱۵۸] الوجه الاخر لاحداث مکة الدامیه.
[۱۵۹] مکتب المندوب الامام فی الحج.


۲۱.۲ - بدعت خواندن مراسم برائت از مشرکین


میان سالهای ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۶ ش درباره اجتماعی بودن حج و فتاوی علمای حجاز و نظریات و فتاوی امام خمینی (ره )، بحثهای گوناگونی پیش آمد که در آن دولت سعودی (پاسخ امام خمینی به نامه ملک خالدبن عبدالعزیز در ۱۸/۷/۶۰، و برخی روحانیون حجاز، حج را برخلاف سنت انبیا و رسول اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم و ائمه علیهم‌السّلام و حتی نظر علمای معاصر
[۱۶۱] الاسلام عقیدة و شریعة، ص۱۳۰ـ۱۳۷.
[۱۶۲] مجزرة مکه، ص۲۷۷-۲۸۵.
مراسم و مناسکی صرفاً فردی خواندند و توجه به مسائل اجتماعی و برپایی تظاهرات در حج را مزاحم حاجیان و حتی بدعت معرفی کردند و مشمول آیاتی چون «... ولاجدال فی الحج »، یا اجتناب از سبّ و لعن دشمنان حق دانستند و آن را انحراف از دین و جسارت به مکه و کعبه مطرح کردند.
[۱۶۵] هیئة الکبار العلماء، ش۲۳، ص۳۸۹ـ۳۹۴.
دولت سعودی بر این معنی تأکید داشت که از رسول اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم در مراسم حج جز تلبیه و دعا و نیایش روایتی وارد نشده و شعار دادن بر ضد دشمنان و فریاد زدن مغایر اهداف حج و معصیت است.
[۱۶۶] مملکته العربیة السعودیه، وزارة الداخله، جزوه امنیت و سلامت حج، ص۶ـ۷.


۲۱.۳ - متهم کردن حجاج به اخلال‌گری


پس از حادثه ذیحجه ۱۴۰۷/ مرداد ۱۳۶۶، با توجه به عظمت واقعه و میزان تلفات مردم عادی و بی‌دفاع (بیشتر زنان و جانبازان ) و همچنین سوابق مراسم برائت از مشرکین که به آرامی برگزار شده بود، مرتکبین حادثه خود را مجبور به توضیح دیدند.
[۱۶۷] مجزرة مکه، ص۶۵ـ۷۷.
و حجاج را به اخلالگری و ایجاد آشوب متهم کردند در بیانیه رسمی وزارت کشور سعودی در هشتم ذیحجه، جزئیات بیشتری شامل آمار تلفات (۴۰۲ کشته که ۲۷۵ تن آنان ایرانی ـ نیمی از کشته شدگان زنان ـ بوده اند و ۶۴۹ زخمی ) همراه اتهام ِ اخلال در مراسم حج، هجوم آنها به طرف مسجدالحرام با چوب و سنگ و چاقو، درگیری مأموران امنیتی با حجاج و زیر دست و پا ماندن تعداد بسیاری از مردم، و ادعای عدم تیراندازی به زوّار حرم با تأکید بر مقابله شدید با هر نوع هرج و مرج مطرح شد. به رغم پوشش خبری یک سویه حادثه و پخش تصاویر و فیلمهایی از تظاهرات و شروع و خاتمه آن، از جزئیات نحوة قتل عام حجاج تصویر و فیلم در اختیار هیچ کشوری قرار نگرفت. همچنین دولت سعودی از پذیرش هیئت تحقیق اعزامی دولت جمهوری اسلامی ایران جلوگیری نمود و تا مدتها از تحویل اجساد حجاج ایرانی و انتقال مجروحان نیز خودداری می‌کرد.
[۱۶۸] جنایت وهابیّت، ص۶۴۱.
[۱۶۹] مجزرة مکه، ص۲۳۱ـ۲۳۵.


۲۱.۴ - افشای سیاسی بودن فاجعه مکه


اطلاعات حجاج و علمای کشورهای مختلف که در مراسم حج شرکت داشتند، در افشای جزئیات ماجرا مؤثر شد. عده‌ای از علمای برجسته لبنان در بازگشت از حج، و با ذکر مشروعیت مراسم برائت در حج، حمله نیروهای مسلح به تظاهرات آرام مردم و تیراندازی به سوی حجاج و کشتار مردم بی‌دفاع، و شکستن حرمتِ حرم را محکوم کردند.
[۱۷۰] مجزرة مکه، ص۱۴۱ـ۱۵۵.
همچنین جزئیات بیشتری از برگزاری آرام تظاهرات و مراسم حجاج ایرانی و تعداد دقیق شهدای ایرانی (جمع شهدای ایرانی: ۳۲۵ نفر ـ ۲۰۳ زن و ۱۲۲ مرد؛
[۱۷۱] جنایت وهابیّت، ص۶۷۹ـ۶۹۱.
توافقهای قبلی مقامات ایرانی و سعودی برای انجام مراسم و توافق بر سر مبدأ و مقصد آن، آمادگی کامل پلیس و ارتش سعودی برای سرکوب مردم از قبل، به رگبار بسته شدن حجاج و تعرّض به حقوق انسانی و مشروع آنها، علل و زمینه های سیاسی این ماجرا و ارتباط آن با منافع امریکا و اسرائیل در منطقه و واداشتن ایران به صلح با عراق در جنگ هشت ساله عراق با ایران (معروف به «جنگ تحمیلی » (آغاز ۱۳۵۸ ش ) طی مقالات، مصاحبه‌ها، سخنرانی‌ها، راهپیمایی‌ها و برپایی مراسم بزرگداشت شهدای فاجعه در کشورهای مسلمان و حتی غربی و همراه با ابراز همدردی علمای جهان اسلام مطرح و منعکس شد.
[۱۷۲] مجزرة مکه، ص۳۰۱ـ۳۳۸.
[۱۷۳] مجزرة مکه، ص۴۰۱ـ۴۱۴.
[۱۷۴] مجزرة مکه، ص۴۳۹ـ۴۴۴.
[۱۷۵] الوجه الاخر لاحداث مکة الدامیه، ص۲۳ـ۳۴.
[۱۷۶] کشتار مکه و آینده حرمین، ص۵۰ـ۵۵.
[۱۷۷] جنایت وهابیّت، ص۵۷۰ـ۶۲۰.
[۱۷۸] آن سوی حج خونین، ص۳۰۲ـ۳۲۱.
[۱۷۹] الصدمه، ص۱۷.

چندی بعد رئیس جمهور ایران، در مجمع عمومی سازمان ملل متحد به حادثه مکه اشاره و آن را از مصادیق جنایات بین المللی معرفی کرد.
[۱۸۰] آن سوی حج خونین، ص۵۳۴.


۲۱.۵ - محکومیت فاجعه خونین مکه


کمی پس از کشتار مکه، دو کنفرانس بین المللی و چندین کنفرانس کوچک در اقصی نقاط جهان برای بررسی حادثه ششم ذیحجه ۱۴۰۷ و وضعیت حرمین شریفین تشکیل شد. اولین کنگره در آذر ۱۳۶۶ (۲۳ تا ۲۷ نوامبر ۱۹۸۷) با عنوان «قداست و امنیت حرم » با حضور علمای اهل سنت و تشیع از ۴۳ کشور در تهران تشکیل شد که پس از بحث و بررسی مسائل مختلف حج و واقعه ششم ذیحجه ۱۴۰۷ در کمیسیونهای چهارگانه آن، قطعنامه‌ای در ۱۲ ماده تصویب، و طی آن اعلام شد: با بررسی اسناد منتشره، حجاج شرکت کننده در مراسم برائت از مشرکین، اعم از ایرانی و غیرایرانی ابتدا محاصره شده و سپس با گلوله و گاز سمّی به شهادت رسیده‌اند. کنگره، روز ششم ذیحجه هر سال را روز برائت از مشرکین اعلام داشت و تأکید کرد که باید علمای صالح جهان، حرمین شریفین را اداره کنند.
[۱۸۱] کشتار مکه و آینده حرمین، ص۱۰۰ـ۱۰۱.
[۱۸۲] جنایت وهابیّت، ص۵۱۷-۵۱۹.

کنفرانس بین المللی دیگری در لندن، از ششم تا نهم ژانویه ۱۹۸۸ تشکیل یافت و در آن با حضور پانصد تن از علما و صاحب نظران جهان اسلام از چهل کشور دنیا، مسئله آینده حرمین و فاجعه مکه بررسی شد. در قطعنامه پایانی قتل عام حجاج در ششم ذیحجه محکوم، و با تأکید بر وقوع آن به خواست آمریکا، بر این نظر تأکید شد که حرمین، میراث مشترک تمامی مسلمانان بوده است و اداره حرمین باید زیرنظر شورای عالی علمای صالح جهان اسلام باشد. این سمینار (ششم ذیحجه ) را روز اعلام برائت از مشرکین نامید.
[۱۸۳] نهضتهای اسلامی و انقلاب اسلامی ایران، ص۹۷-۱۱۸.
[۱۸۴] نهضتهای اسلامی و انقلاب اسلامی ایران، ص۱۱۹-۱۲۲.
[۱۸۵] کشتار مکه و آینده حرمین، ص۱۰۱ـ۱۰۸.


۲۱.۶ - نمونه‌هایی از نقض حرمت حرم در سابق


شکسته شدن حرمت و نقض امنیت حرم، علاوه بر واقعه ششم ذیحجه ۱۴۰۷، دارای سوابق و نمونه‌های دیگری است که زمینه نگرانی مسلمانان برای اداره حرمین و امنیت آن و استفاده واقعی از مراسم حج را فراهم ساخته است و این به رغم آن است که در قرآن و روایات و نظرات فقهی، درباره رعایت حرمت و امنیت حرم و حجاج بیت الله الحرام تأکید بسیار شده است.
[۱۸۶] خصوصیت فقهی محدودة کعبه »، ص۱۷ـ۳۳.
[۱۸۷] حج از دیدگاه حقوق بین الملل، ص۱۷۵-۲۱۲.
[۱۸۸] قداست و امنیت حرم، ص۵۸۸-۵۹۲.
از جمله حمله سپاهیان یزید بن معاویه به مکه و تخریب خانه کعبه
[۱۹۰] تاریخ طبری، ج۲، ص۴۲۷.
[۱۹۱] تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۹۹.
هجوم سپاهیان عبدالملک بن مروان به مکه؛
[۱۹۲] الاخبار الطوال، ص۳۱۴ـ۳۱۵.
فتنه قرامطه در مکه.
[۱۹۳] فتنه قرامطه در مکه، ص۷۱-۸۷.
[۱۹۴] تجارب الامم، ج۱، ص۲۰۱.
کشتن حجاج و علمای شیعه در مکه در عصر صفوی در دوران رقابت دولت عثمانی با آن سلسله به بهانه‌های واهی؛
[۱۹۶] حجاج شیعی در دورة صفوی.
حمله وهابیان به مکه و مدینه و غارت و تخریب این دو شهر در ۱۸۰۲؛
[۱۹۷] کشتار مکه و آینده حرمین، ص۵۷.
وقعة الجلالیه در ۱۴۰۱ حمله لشکری یاغی از ترکان عثمانی، مستقر در یمن به مکه؛
[۱۹۸] اعلام الاعلام.
سرکوب قیام حرم در ۱۳۵۸ ش / نوامبر ۱۹۷۹ و قتل عام گروه اخوان و زنان و فرزندان آنها در مسجدالحرام.
[۱۹۹] کشتار مکه و آینده حرمین، ص۹۵-۹۶.
همچنین نظریات منحرفانه وهابیّت، (مذهب رسمی آل سعود) و طرد آن از سوی علمای اسلام
[۲۰۰] صفحة عن آل سعود الوهّابیین و آراء علماء السنّة فی الوهّابیّة، ص۱۱۳ـ۱۳۶.
[۲۰۱] کشف الارتیاب در اتباع محمدبن عبدالوهاب.
و فاجعه تونل منی در ۱۳۶۷ ش که به کشته شدن تعداد بسیاری از حجاج انجامید؛
[۲۰۲] حج از دیدگاه حقوق بین الملل، ص۲۵۳.
حضور وسیع نیروهای مسلح در مکه و اطراف مسجدالحرام، به رغم حرمت حمل سلاح در حرم،
[۲۰۳] التاج الجامع الاصول فی احادیث الرسول صلّی اللّه علیه وآله وسلّم، ج۲، ص۱۷۲.
نحوه حاکمیت حرم که منحصراً در اختیار حکومت سعودی قرار دارد و جهان اسلام از حضور و مشارکت در آن برخوردار نیست؛
[۲۰۴] حج از دیدگاه حقوق بین الملل، ص۲۱۵-۲۵۰.
و بویژه حضور و استقرار نیروهای اجنبی و غیرمسلمان در شبه جزیره عربستان در نزدیکی مکه در سالهای اخیر که برخلاف نصّ صریح رسول اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم بوده و اتفاق فرق اسلامی است
[۲۰۵] صحیح البخاری، ج۴، ص۶۶.
[۲۰۶] مستدرک الوسائل، ج۲، ص۴۷.
[۲۰۷] المبسوط فی فقه الامامیه، ج۲.
ولی از سوی هیئت علمای وهابی حجاز مورد تأیید قرار گرفته است
[۲۰۸] هیئة الکبارالعلماء، ص۳۴۹-۳۵۰.
و همچنین تفوق دادن قوانین و مقررات داخلی دولت عربستان که بر مقررات اسلامی حج با سیطره مقررات اسلامی حج و حرم امن بر کلیه مقررات عرفی و حتی قوانینِ کشور میزبان، منافات دارد.
[۲۰۹] حج از دیدگاه حقوق بین الملل، ص۲۱۰.

بر اساس همین سوابق و نگرانی‌های ناشی از آن بود که در کنفرانس‌های تهران و لندن (هر دو در ۱۹۸۷ م ) طرحی به عنوان اداره حرمین شریفین توسط علمای برگزیده کشورهای اسلامی مطرح شد.

۲۱.۷ - برپایی مراسم برائت پس از فاجعه مکه


مراسم برائت از مشرکین پس از توقف در سالهای ۱۳۶۷ ش / ۱۳۶۹ ش و علیرغم تضییقات و تحریمها، از ۱۳۷۰ ش مجدداً، در مکه انجام شد: در ۱۳۷۰ ش، ششم ذیحجه ۱۴۱۱، در مقابل بعثه آیت ‌الله خامنه‌ای
[۲۱۰] سیمای حج در سال ۷۰، ص۲۱۲-۲۲۲.
۱۳۷۱ ش، ششم ذیحجه ۱۴۱۲ در اطراف بعثه آیت ‌الله خامنه‌ای.
[۲۱۱] با کاروان ابراهیم در سال ۷۱، ص۱۱۳-۱۴۵.
و از ۱۳۷۲ ش / ۱۴۱۳ به بعد، به رغم توافق سال ۱۳۷۰ با دولت سعودی برای برگزاری مراسم برائت، به علت تضییقات و اجتناب از خونریزی، در منا و عرفات.
[۲۱۲] با کاروان عشق، ص۱۴۳-۱۶۷.




قرآن.
محمدبن عبدالله آلوسی، روح المعانی، بیروت.
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲/۱۹۷۹ـ۱۹۸۲.
ابن اسحاق، کتاب السیر و المغازی، چاپ سهیل زکار، قم ۱۳۶۸ ش.
ابن بابویه، علل الشرایع، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۶.
ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، چاپ مهدی حسینی لاجوردی، قم ۱۳۶۳ ش.
ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، قم ۱۳۹۳.
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، ترجمه احمد جنتی عطائی، تهران ( تاریخ مقدمه ۱۳۵۴ ش ).
ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج ۴، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم ( ۱۳۷۹ ).
ابن عربی، احکام القرآن، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت.
ابن کثیر، البدایة والنهایة فی التاریخ، قاهره ۱۳۵۱/۱۹۳۲.
ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، چاپ خلیل میس، بیروت.
ابن ماجه، سنن ابن ماجه، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۳۷۳/۱۹۵۳.
ابن هشام، السیرة النبویه، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت.
سلیمان بن اُشعت ابوداود، سنن ابی داود، مصر ۱۳۷۱/۱۹۵۲.
عبدالکریم ابونصر، «الصدمه »، المستقبل، سال ۲۱، ش ۵۴۶ (۸ اوت ۱۹۸۷).
• «امن الحرمین الشریفین و تحدید عدد الحجیج »، بحوث و فتاوی اسلامیة فی قضایا معاصره، باشراف جادالحق علی جادالحق، قاهره ۱۹۹۲.
محسن امین، کشف الارتیاب در اتباع محمدبن عبدالوهاب، ترجمه علی اکبر تهرانی ( تهران ۱۳۳۵ ش ).
عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج ۱، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
ظفر بنگاش، کشتار مکه و آینده حرمین، ترجمه هادی دبستانی، تهران ۱۳۶۸ ش.
منصوربن یونس بهوتی حنبلی، اعلام الاعلام، بیروت ۱۴۰۹.
صاحب تقی، الوجه الاخر لاحداث مکة الدامیه، تهران ۱۳۶۷ ش.
یعقوب جعفری، «فتنه قرامطه در مکه »، میقات حج، ش ۵ (پاییز ۱۳۷۲).
رسول جعفریان، «حجاج شیعی در دوره صفوی »، میقات حج، ش ۴ (تابستان ۱۳۷۲).
• رسول جعفریان و محمدعلی خسروی، با کاروان ابراهیم در سال ۷۱، تهران ۱۳۷۱ ش.
عبدالله جوادی آملی، «خصوصیت فقهی محدوده کعبه »، میقات حج، ش ۵ (پاییز ۱۳۷۲).
• عبدالله جوادی آملی، قداست و امنیت حرم، تهران ۱۳۶۷ ش.
محمدبن حسن حر عاملی، اثبات الهداة بالفصوص والمعجزات، چاپ هاشم رسولی، ج ۷، با شرح و ترجمه فارسی احمد جنتی، تهران ۱۳۵۷ ش.
• عبدالله جوادی آملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
حسن ابراهیم حسن، تاریخ الاسلام، بیروت ۱۹۶۴ـ۱۹۶۷.
• «الحملة الاعلامیة تستسلم امام تسرب الحائق »، العالم، سال ۴، ش ۱۸۴، (۱۵ اوت ۱۹۸۷).
عبدعلی بن جمعه حویزی، کتاب تفسیر نورالثقلین، چاپ هاشم رسولی محلاتی، چاپ افست قم ۱۳۸۳ـ۱۳۸۵.
محمد خامنه‌ای، حج از دیدگاه حقوق بین الملل، تهران ۱۳۷۱ ش.
روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، صحیفه نور، تهران ۱۳۶۱ ش.
احمد بن داود دینوری، الاخبار الطوال، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره ۱۹۶۰، چاپ افست قم ۱۳۶۸ ش.
حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سیدکیلانی، تهران ( تاریخ مقدمه ۱۳۳۲ ش ).
مرتضی رضوی، صفحة عن آل سعود الوهّابیین و آراء علماء السنّة فی الوهّابیّة، استانبول ۱۹۸۶.
وهبه مصطفی زحیلی، « تفسیر المنیر فی العقیدة و الشریفة والمنهج »، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
• مرتضی سرهنگی، عبدالله گیویان، و هدایت الله بهبودی، سیمای حج در سال ۷۰، ( تهران ) ۱۳۷۱ ش.
عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی، الحاوی للفتاوی، بیروت.
• عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالماثور، قم ۱۴۰۴.
سعید شعبان، «البرائة من المشرکین فی الحج و سواه »، سلسله ابحاث و تحقیقات حول الحج، ش ۷ (۱۴۰۸).
محمود شلتوت، الاسلام عقیدة و شریعه، قاهره ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
نورالله بن شریف الدین شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج ۱۲، قم.
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، چاپ محمد سیدکیلانی، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
حکیم صدیقی، نهضتهای اسلامی و انقلاب اسلامی ایران، ترجمه هادی خسروشاهی، تهران ۱۳۷۵ ش.
محمد حسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت ۱۳۹۰ـ۱۳۹۴/۱۹۷۱ـ۱۹۷۴.
فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل الله یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم والملوک، بیروت ۱۴۱۱.
• محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت.
محمد بن حسن طوسی، المبسوط فی فقه الامامیه، ج ۲، چاپ محمدتقی کشفی، تهران ۱۳۸۷.
سلیم بن قیس عامری، کتاب سلیم بن قیس الکوفی، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
محمد عبده، تفسیر القرآن الحکیم المشتهر باسم تفسیرالمنار، تالیف محمدرشید رضا، ج ۱۰، مصر ۱۳۶۸.
علی بن ابیطالب علیه‌السلام، امام اول، نهج البلاغه، ترجمه و شرح فیض الاسلام، تهران ۱۳۵۱ ش.
علی بن حسین علیه‌السلام امام چهارم، صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران ۱۳۷۲ ش.
محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، قاهره، چاپ افست تهران.
فهد قحطانی، صراع الاجنحة فی العائلة السعودیه، لندن ۱۹۸۸.
• فهد قحطانی، مجزرة مکه: قصة المَذبَحة السعودیة للحجاج، لندن ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
محمد بن احمد قرطبی، الجامع الاحکام القرآن، ج ۸، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
سید قطب، فی ظلال القرآن، بیروت ۱۳۸۶/۱۹۶۷.
محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۱.
لسان التنزیل، چاپ مهدی محقق، تهران ۱۳۶۲ ش.
محمد‌باقر بن محمد تقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
احمد بن محمد مسکویه، کتاب تجارب الامم، ج ۱، چاپ آمدروز، مصر ۱۳۳۲/۱۹۱۴.
المعجم الوسیط، قاهره ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
عبدالرزاق مقرم، مقتل الحسین علیه‌السلام و حدیث کربلا نجف ۱۳۷۶.
• مکتب المندوب الامام فی الحج، نظرة علی مذبحة الحرم، تهران ۱۳۶۹ ش.
• مملکته العربیة السعودیة، وزارة الداخلة، جزوه امنیت و سلامت حج، ریاض ۱۴۰۶.
محمدعلی مهدوی راد و رسول جعفریان، با کاروان عشق، تهران ۱۳۷۲ ش.
حسن میردامادی، آن سوی حج خونین، یا، تبلیغات آل سعود، تهران ۱۳۶۷ ش.
• حسن میردامادی، جنایت وهابیت، تهران ۱۳۶۹ ش.
منصور علی ناصف، التاج الجامع الاصول فی احادیث الرسول صلّی اللّه علیه وآله وسلّم، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل، ج ۲، تهران ۱۳۱۹، چاپ افست ۱۳۸۳.
• هیئة الکبار العلماء، «قرار هیئة الکبار العلماء»، مجلة البحوث.
احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت.






 
۱. مفردات راغب، ص۴۵.    
۲. المعجم الوسیط، ج۱، ص۴۶.
۳. لسان التنزیل، ص۱۶۶.
۴. الجامع الاحکام القرآن، ج۸، ص۶۳.
۵. نساء/سوره۴، آیه۴۸.    
۶. نساء/سوره۴، آیه۱۱۶.    
۷. انعام/سوره۶، آیه۷۹.    
۸. انعام/سوره۶، آیه۱۰۶.    
۹. یونس/سوره۱۰، آیه۱۰۵.    
۱۰. حجر/سوره۱۵، آیه۹۴.    
۱۱. قصص/سوره۲۸، آیه۸۷.    
۱۲. روم/سوره۳۰، آیه۳۱.    
۱۳. فصلت/سوره۴۱، آیه۶.    
۱۴. توبه/سوره۹، آیه۵.    
۱۵. توبه/سوره۹، آیه۳۶.    
۱۶. بینه/سوره۹۸، آیه۶.    
۱۷. احزاب/سوره۳۳، آیه۷۳.    
۱۸. فتح/سوره۴۸، آیه۶.    
۱۹. انعام/سوره۶، آیه۱۹.    
۲۰. انعام/سوره۶، آیه۷۸.    
۲۱. توبه/سوره۹، آیه۳.    
۲۲. توبه/سوره۹، آیه۱۱۴.    
۲۳. هود/سوره۱۱، آیه۳۵.    
۲۴. هود/سوره۱۱، آیه۵۴.    
۲۵. یونس/سوره۱۰، آیه۴۱.    
۲۶. شعرا/سوره۲۶، آیه۲۱۶.    
۲۷. زخرف/سوره۴۳، آیه۲۶.    
۲۸. ممتحنه/سوره۶۰، آیه۴.    
۲۹. تفسیر ابن کثیر، ج۲، ص۳۴۴، ده آیه اول.    
۳۰. رجوع کنید به سوره توبه.    
۳۱. المیزان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۱۴۸-۱۴۹.    
۳۲. تفسیر المنیر فی العقیدة و الشریفة والمنهج، ج۱۰، ص۱۰۳./ref>فی ظلال القرآن، ج۴، ص۱۱۵ـ۱۳۹.
۳۳. التفسیر الکبیر، ج۱۵، ص۲۲۲.
۳۴. روح المعانی، ج۱۰، ص۴۶.
۳۵. احکام القرآن، ج۲، ص۴۵۲.    
۳۶. المیزان، ج۹، ص۱۴۹.    
۳۷. مجمع البیان، ج۵، ص۱۱.    
۳۸. تفسیر نورالثقلین، ص۱۸۵.    
۳۹. جامع البیان، ج۱۰، ص۴۹.
۴۰. فی ظلال القرآن، ج۴، ص۱۳۶.
۴۱. التاج الجامع الاصول، ج۴، ص۱۲۹.
۴۲. مفردات، ص۱۰۷.    
۴۳. بحار الانوار، ج۹۶، ص۳۵۸.    
۴۴. احکام القرآن، ج۲، ص۴۵۲.    
۴۵. تفسیر ابن کثیر، ج۲، ص۳۴۸.    
۴۶. الدرالمنثور، ج۳، ص۲۱۱.
۴۷. سیرة النبی، ج۴، ص۲۵۲.
۴۸. التفسیر الکبیر، ج۱۵، ص۲۲۱.
۴۹. تفسیر نورالثقلین، ج۲، ص۱۷۹.    
۵۰. تفسیر ابن کثیر، ج۲، ص۳۴۷.    
۵۱. الدرالمنثور، ج۳، ص۲۰۹ـ۲۱۰.
۵۲. مجمع البیان، ج۵، ص۸.    
۵۳. توبه/سوره۹، آیه۱۱-۲۸.    
۵۴. توبه/سوره۹، آیه۲۹-۳۲.    
۵۵. توبه/سوره۹، آیه۳۴-۳۵.    
۵۶. توبه/سوره۹، آیه۵۰-۵۷.    
۵۷. التفسیر الکبیر، ج۱۵، ص۲۲۰ـ۲۲۱.
۵۸. روح المعانی، ج۱۰، ص۴۶.
۵۹. نساء/سوره۴، آیه۸۹.    
۶۰. هود/سوره۱۱، آیه۱۱۳.    
۶۱. مائده/سوره۵، آیه۵۱.    
۶۲. نساء/سوره۴، آیه۱۴۱.    
۶۳. آل عمران/سوره۳، آیه۱۱۹.    
۶۴. تفسیرالمنار، ج۱۰، ص۱۸۲.
۶۵. فی ظلال القرآن، ج۴، ص۹۱ـ۱۰۹.
۶۶. صحیفه نور، ج۲۰، ص۱۱۲.    
۶۷. ممتحنه/سوره۶۰، آیه۸.    
۶۸. مائده/سوره۵، آیه۹۷.    
۶۹. بقره/سوره۲، آیه۱۲۵.    
۷۰. آل عمران/سوره۳، آیه۹۶.    
۷۱. آل عمران/سوره۳، آیه۹۶.    
۷۲. نهج البلاغه، حکمت ۲۴۴.
۷۳. نهج البلاغه، حکمت ۲۴۴.
۷۴. وسائل الشیعه، ج۸، ص۹.    
۷۵. علل الشرایع، ج۲، ص۴۰۵، ح۶.    
۷۶. اصول کافی، ج۱، ص۳۹۲.    
۷۷. بحارالانوار، ج۲۴، ص۲۷۲.    
۷۸. اصول کافی، ج۴، ص۲۷۲.    
۷۹. من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۲۰.    
۸۰. وسائل الشیعه، ج۸، ص۱۶.    
۸۱. حج/سوره۲۲، آیه۳۲-۳۳.    
۸۲. المیزان، ج۱۴، ص۳۶۹.    
۸۳. فی ظلال القرآن، ج۵، ص۵۹۲.
۸۴. مجمع البیان، ج۹، ص۲۱۱-۲۱۲.    
۸۵. سیرة النبی، ج۳، ص۸۲۷-۸۲۸.    
۸۶. بحارالانوار، ج۹۶، ص۳۵۳.    
۸۷. وسائل الشیعه، ج۹، ص۴۲۹.    
۸۸. مسند احمدبن حنبل، ج۱، ص۲۲۱.
۸۹. مسند احمدبن حنبل، ج۴، ص۳۸۱.
۹۰. جامع البیان، ج۲، ص۲۰۵-۲۰۶.
۹۱. تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰۹ـ۱۱۲.
۹۲. سیرة النبی، ج۴، ص۲۵۰.
۹۳. الغدیر، ج۱، ص۹۱۰.    
۹۴. مجمع البیان، ج۲، ص۳۹۶.
۹۵. تحف العقول، ص۲۶۹.
۹۶. كتاب سليم بن قيس، ص۲۰۶ـ۲۰۷.
۹۷. مقتل الحسین علیه‌السلام، ص۷۲.
۹۸. تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۴۹.
۹۹. تاریخ الاسلام، ج۱، ص۳۹۹.
۱۰۰. بحار الانوار، ج۴۴، ص۳۶۵.    
۱۰۱. وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۳۱۰ـ۳۱۱.
۱۰۲. اثبات الهدی، ج۷، ص۳۲.
۱۰۳. بحار الانوار، ج۴۶، ص۱۲۰-۱۲۱.    
۱۰۴. بحار الانوار، ج۴۶، ص۱۲۵.    
۱۰۵. مناقب، ج۳، ص۳۰۶.    
۱۰۶. احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۱۲، ص۱۳۶.
۱۰۷. صحیفة سجادیه، ص۲۹۸ـ۳۴۷.
۱۰۸. مناقب، ج۳، ص۳۱۷.    
۱۰۹. بحار الانوار، ج۴۶، ص۲۵۹.    
۱۱۰. بحارالانوار، ج۴۶، ص۳۵۴-۳۵۵.    
۱۱۱. بحار‌الانوار، ج۱۱، ص۲۴۱.    
۱۱۲. بحار‌الانوار، ج۲۳، ص۲۱۴.    
۱۱۳. بحار‌الانوار، ج۱۸، ص۳۰۸.    
۱۱۴. اصول کافی، ج۱۸، ۱۲۰.    
۱۱۵. بحار‌الانوار، ج۴۸، ص۱۲.    
۱۱۶. بحار‌الانوار، ج۴۹، ص۱۱.    
۱۱۷. عیون اخبارالرضا، ج۱، ص۲۳.
۱۱۸. بحار‌الانوار، ج۱۰، ص۲۰۹.    
۱۱۹. بحار‌الانوار، ج۳، ص۳۳.    
۱۲۰. اصول کافی، ج۴، ص۱۹۷.    
۱۲۱. اصول کافی، ج۵، ص۲۳.    
۱۲۲. وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۴۱.    
۱۲۳. بحار‌الانوار، ج۴۷، ص۲۱۳۲۱۴.    
۱۲۴. البدایة، ج۱۰، ذیل حوادث سال ۱۶۹.
۱۲۵. تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۰۵.
۱۲۶. الحاوی، ج۲، ص۲۳۰ـ۲۳۱.
۱۲۷. بحار‌الانوار، ج۵۲، ص۲۲۳.    
۱۲۸. سنن ابن ماجه، ج۲، ص۱۳۶۶.
۱۲۹. سنن ابی داود، ج۲، ص۴۳.
۱۳۰. بحار‌الانوار، ج۵۲، ص۲۳۸-۲۳۹.    
۱۳۱. التاج الجامع الاصول، ج۲، ص۱۳۲.
۱۳۲. کتاب السیر و المغازی، ص۹۷.
۱۳۳. کتاب السیر و المغازی، ص۱۰۱ـ۱۰۲.
۱۳۴. الملل و النحل، ج۲، ص۲۳۲-۳۴.
۱۳۵. الملل و النحل، ج۲، ص۲۴۷.
۱۳۶. تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۵۴ـ۲۵۷.
۱۳۷. سیرة النبی، ج ۱، ص۸۴-۸۵.    
۱۳۸. الاسلام عقیدة و شریعة، ص۱۱۳ـ۱۱۵.
۱۳۹. حج/سوره۲۲، آیه۲۷.    
۱۴۰. بقره/سوره۲، آیه۱۲۵.    
۱۴۱. توبه/سوره۹، آیه۱.    
۱۴۲. توبه/سوره۹، آیه۳.    
۱۴۳. صحیفه نور، ج۱۰، ص۲۲۱.    
۱۴۴. صحیفه نور، ج۹، ص۲۲۵.    
۱۴۵. صحیفه نور، ج۲۰، ص۱۸.    
۱۴۶. صحیفه نور، ج۱۹، ص۲۰۰.    
۱۴۷. صحیفه نور، ج۱۵، ص۱۲۳.    
۱۴۸. صحیفه نور، ج۲۰، ص۱۱۱.    
۱۴۹. صحیفه نور، ج۲۰، ص۲۱.    
۱۵۰. صحیفه نور، ج۲۰، ص۱۰.
۱۵۱. صحیفه نور، ج۱۹، ص۱۹۷.    
۱۵۲. صحیفه نور، ج۱۳، ص۱۸.
۱۵۳. آن سوی حج خونین، ص۴۷۶.
۱۵۴. مجزرة مکه، ص۴۴۳ـ۴۴۶.
۱۵۵. کشتار مکه و آینده حرمین.
۱۵۶. آن سوی حج خونین.
۱۵۷. صراع الاجنحة فی العائلة السعودیة.
۱۵۸. الوجه الاخر لاحداث مکة الدامیه.
۱۵۹. مکتب المندوب الامام فی الحج.
۱۶۰. صحیفه نور، ج۱۵، ص۱۸۶.    
۱۶۱. الاسلام عقیدة و شریعة، ص۱۳۰ـ۱۳۷.
۱۶۲. مجزرة مکه، ص۲۷۷-۲۸۵.
۱۶۳. بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
۱۶۴. انعام/سوره۶، آیه۱۰۸.    
۱۶۵. هیئة الکبار العلماء، ش۲۳، ص۳۸۹ـ۳۹۴.
۱۶۶. مملکته العربیة السعودیه، وزارة الداخله، جزوه امنیت و سلامت حج، ص۶ـ۷.
۱۶۷. مجزرة مکه، ص۶۵ـ۷۷.
۱۶۸. جنایت وهابیّت، ص۶۴۱.
۱۶۹. مجزرة مکه، ص۲۳۱ـ۲۳۵.
۱۷۰. مجزرة مکه، ص۱۴۱ـ۱۵۵.
۱۷۱. جنایت وهابیّت، ص۶۷۹ـ۶۹۱.
۱۷۲. مجزرة مکه، ص۳۰۱ـ۳۳۸.
۱۷۳. مجزرة مکه، ص۴۰۱ـ۴۱۴.
۱۷۴. مجزرة مکه، ص۴۳۹ـ۴۴۴.
۱۷۵. الوجه الاخر لاحداث مکة الدامیه، ص۲۳ـ۳۴.
۱۷۶. کشتار مکه و آینده حرمین، ص۵۰ـ۵۵.
۱۷۷. جنایت وهابیّت، ص۵۷۰ـ۶۲۰.
۱۷۸. آن سوی حج خونین، ص۳۰۲ـ۳۲۱.
۱۷۹. الصدمه، ص۱۷.
۱۸۰. آن سوی حج خونین، ص۵۳۴.
۱۸۱. کشتار مکه و آینده حرمین، ص۱۰۰ـ۱۰۱.
۱۸۲. جنایت وهابیّت، ص۵۱۷-۵۱۹.
۱۸۳. نهضتهای اسلامی و انقلاب اسلامی ایران، ص۹۷-۱۱۸.
۱۸۴. نهضتهای اسلامی و انقلاب اسلامی ایران، ص۱۱۹-۱۲۲.
۱۸۵. کشتار مکه و آینده حرمین، ص۱۰۱ـ۱۰۸.
۱۸۶. خصوصیت فقهی محدودة کعبه »، ص۱۷ـ۳۳.
۱۸۷. حج از دیدگاه حقوق بین الملل، ص۱۷۵-۲۱۲.
۱۸۸. قداست و امنیت حرم، ص۵۸۸-۵۹۲.
۱۸۹. صحیفه نور، ج۲۰، ص۱۳۴.    
۱۹۰. تاریخ طبری، ج۲، ص۴۲۷.
۱۹۱. تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۹۹.
۱۹۲. الاخبار الطوال، ص۳۱۴ـ۳۱۵.
۱۹۳. فتنه قرامطه در مکه، ص۷۱-۸۷.
۱۹۴. تجارب الامم، ج۱، ص۲۰۱.
۱۹۵. الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۰۷-۲۰۸.    
۱۹۶. حجاج شیعی در دورة صفوی.
۱۹۷. کشتار مکه و آینده حرمین، ص۵۷.
۱۹۸. اعلام الاعلام.
۱۹۹. کشتار مکه و آینده حرمین، ص۹۵-۹۶.
۲۰۰. صفحة عن آل سعود الوهّابیین و آراء علماء السنّة فی الوهّابیّة، ص۱۱۳ـ۱۳۶.
۲۰۱. کشف الارتیاب در اتباع محمدبن عبدالوهاب.
۲۰۲. حج از دیدگاه حقوق بین الملل، ص۲۵۳.
۲۰۳. التاج الجامع الاصول فی احادیث الرسول صلّی اللّه علیه وآله وسلّم، ج۲، ص۱۷۲.
۲۰۴. حج از دیدگاه حقوق بین الملل، ص۲۱۵-۲۵۰.
۲۰۵. صحیح البخاری، ج۴، ص۶۶.
۲۰۶. مستدرک الوسائل، ج۲، ص۴۷.
۲۰۷. المبسوط فی فقه الامامیه، ج۲.
۲۰۸. هیئة الکبارالعلماء، ص۳۴۹-۳۵۰.
۲۰۹. حج از دیدگاه حقوق بین الملل، ص۲۱۰.
۲۱۰. سیمای حج در سال ۷۰، ص۲۱۲-۲۲۲.
۲۱۱. با کاروان ابراهیم در سال ۷۱، ص۱۱۳-۱۴۵.
۲۱۲. با کاروان عشق، ص۱۴۳-۱۶۷.




دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، مقاله برائت از مشرکین، ص۸۸۶.    




جعبه ابزار