• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تورات در اسلام

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



تورات کتاب مقدس یهودیان است و در سنت اسلامی از آن یاد شده است. قرآن هم اشارات زیادی به تورات دارد.

فهرست مندرجات

۱ - واژه تورات
       ۱.۱ - عربی یا عبری بودن
       ۱.۲ - ریشه واژه
       ۱.۳ - وزن‌الفعل واژه
       ۱.۴ - نظر زبیدی
       ۱.۵ - معرب بودن واژه
۲ - واژه تورات در قرآن
       ۲.۱ - ذکر تورات در قرآن
       ۲.۲ - ذکر کتب آسمانی در قرآن
       ۲.۳ - نگرش قرآن به تورات
۳ - واژه تورات در تفاسیر
       ۳.۱ - مأکولات حرام در تورات
       ۳.۲ - یهود یا نصارا بودن ابراهیم
       ۳.۳ - تکذیب پیامبر توسط یهود
       ۳.۴ - تصدیق تورات توسط عیسی
       ۳.۵ - اقامه تورات
       ۳.۶ - رسول امی
       ۳.۷ - تورات تحریف شده
       ۳.۸ - منظور از هدی و نور
۴ - مأثورات اسرائیلی در تفاسیر
       ۴.۱ - موارد توراتی در تفسیر طبری
       ۴.۲ - مقایسه‌های ربیع از تفسیر طبری
۵ - آشنایی عرب با متون یهودی
       ۵.۱ - مدت زمان آشنایی
       ۵.۲ - آشنایی با زبان عبری
۶ - جای‌گاه تورات نزد مسلمانان
۷ - تورات در منابع حدیثی اهل‌سنت
       ۷.۱ - صحیح بخاری
       ۷.۲ - آشنایی برخی با زبان عبری
       ۷.۳ - آشنایی مسلمانان با تورات
       ۷.۴ - استشهاد به یهودیان
       ۷.۵ - اجازه قرائت کعب‌الاحبار
       ۷.۶ - مطالب متنوع دیگر از تورات
۸ - تورات در منابع حدیثی شیعه
       ۸.۱ - نقل مطلب از تورات واقعی
       ۸.۲ - اسامی عبرانی پیامبر و ائمه (ع)
۹ - تورات در منابع دیگر اسلامی
       ۹.۱ - اسرائیلیات
       ۹.۲ - وهْب بن منبّه
       ۹.۳ - جایگاه تورات در محافل اسلامی
۱۰ - تورات در آثار دانشمندان
       ۱۰.۱ - آثار ابن قتیبه
       ۱۰.۲ - آثار مقدسی
       ۱۰.۳ - آثار ابن ندیم
       ۱۰.۴ - آثار مسعودی
       ۱۰.۵ - آثار جوادعلی
       ۱۰.۶ - آثار ابوریحان بیرونی
       ۱۰.۷ - آثار یاقوت حموی
       ۱۰.۸ - آثار ابن طاووس
       ۱۰.۹ - آثار مجلسی
۱۱ - تورات در مباحث کلامی
       ۱۱.۱ - علی بن سهل طبری
       ۱۱.۲ - ابن حزم
       ۱۱.۳ - آثار دیگر متکلمان
۱۲ - فهرست منابع
۱۳ - پانویس
۱۴ - منبع




۱.۱ - عربی یا عبری بودن


در باب عربی یا عبری بودنِ واژه تورات ، و در صورت عربی بودنِ آن، در باب اشتقاق و وزن‌الفعل آن میان لغویان عرب اختلاف نظر وجود دارد.
فَرّاء معنای واژه تورات را ضیاء و نور و وجه تسمیه تورات را به این نام از آن رو دانسته که حق به وسیله آن ظهور یافته است.
[۴] محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل آل عمران: ۳، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.


۱.۲ - ریشه واژه


ریشه واژه تورات، وری است که برای افروختن آتش به کار می‌رود.

۱.۳ - وزن‌الفعل واژه


در باب وزن‌الفعل واژه تورات سه قول وجود دارد: ۱) تورات در اصل تَوْرَیَه بر وزن تفعَلَه بوده که «ی» آن به سبب حرکت داشتن و مفتوح بودن حرف قبل از آن به «الف» تبدیل شده است؛ ۲) ممکن است وزن تورات تَفْعِلَه (نظیر توفیه و توصیه) یعنی تَوْرِیه باشد، که در آن، حرف «ر» بن ا بر تلفظ قبیله طی از حالت مکسور به حالت مفتوح در آمده است (آنان جاریه را جاراة تلفظ می‌کردند)؛ ۳) اصل تورات وَوْریه بر وزن فَوْعله است که در آن «و» اول به «ت» تبدیل شده است، سپس «ی» به سبب داشتن حرکت و مفتوح بودن حرف قبلش به «الف» تبدیل شده است.
[۷] محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل آل عمران: ۳، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.


۱.۴ - نظر زبیدی


مرتضی زَبیدی ،
[۸] محمد بن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ذیل «وری»، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
ضمن نقل اقوال مختلف در باب اشتقاق و وزن‌الفعل واژه تورات، احتمال عبری بودنِ آن را مطرح کرده
[۹] محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل آل عمران: ۳، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
و سپس یادآور شده است که در این صورت بحث اشتقاق و وزن آن در زبان عربی بی‌معنی خواهد بود مگر این‌که بگوییم این واژه پس از معرّب شدن تصریف شده است.

۱.۵ - معرب بودن واژه


به نوشته جفری ، از زمان ماراچی نظر دانشمندان غربی بر این است که این واژه از عبری به عربی راه پیدا کرده است.




۲.۱ - ذکر تورات در قرآن


واژه تورات مجموعاً هجده بار در سوره‌های مدنی قرآن ذکر شده که در بیش از نیمی از آن‌ها همراه با انجیل آمده است، همچنین از این میان، در آیه ۹۳ آل عمران و ۴۶ مائده دوبار به کار رفته است.

۲.۲ - ذکر کتب آسمانی در قرآن


جز تورات و انجیل، به سایر کتاب‌های آسمانی ، زبور و صحف ابراهیم ،
[۱۳] سوره الاعلی: ۱۹.
نیز در قرآن اشاره شده است.
همچنین از [[صحف موسی یاد شده که ظاهراً مراد همان تورات است.

۲.۳ - نگرش قرآن به تورات


در گزارشی کلی از آیاتی که تورات در آن‌ها آمده است، قرآن تصدیق کننده تورات است، چنان‌که عیسی نیز تصدیق کننده آن است، زیرا تورات کتاب هدایت و نور است و خداوند تورات را به عیسی آموخته است، و عیسی هم تورات را تعلیم می‌دهد، ذکر پیامبر اسلام در تورات آمده است، ابراهیم نه یهودی و نه مسیحی است زیرا تورات و انجیل پس از زمان او نازل شده‌اند.
خدا با نازل کردن تورات برخی چیزها را تحریم کرده است و پیش از نزول آن همه چیز بر بنی اسرائیل حلال بوده است جز آن‌چه اسرائیل
[۲۳] ترتیب القاموس المحیط، چاپ طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
بر خود حرام کرده بوده است.
در آیه ۴۳ مائده خطاب به پیامبر اسلام گفته شده که چرا یهودیان تو را حَکَم قرار می‌دهند در حالی که حکم خدا در تورات آمده است.
در آیات ۶۶ و ۶۸ مائده از یهودیان خواسته شده که تورات را به جا آورند.
به گزارش قرآن، یکی از وعده‌های حق که در تورات آمده، این است که خداوند جان و مال مؤمنانی را که در راه او کارزار می‌کنند به بهای بهشت می‌خرد، همچنین صفت و مَثَل مؤمنانِ به پیامبر اسلام در تورات آمده و، مَثَل کسانی که تورات به آن‌ها داده شده است اما از آن بهره‌ای نمی‌برند، مَثَل چهارپایی است بر او کتابی چند.



در تفاسیر نکاتی در باره آیات مرتبط با تورات و نیز شأن نزول آن‌ها بیان شده است.

۳.۱ - مأکولات حرام در تورات


از جمله این‌که مراد از « الواح » در آیات ۱۴۵ و ۱۵۰ و ۱۵۴ اعراف تورات است محمد بن جریر طبری
[۳۵] ذیل آل عمران: ۹۳، محمد بن جریر طبری، جامع البیان.
در معنی آیه سه قول آورده و این قول را ترجیح داده است که خدا پس از نازل کردن تورات آن‌چه را که بنی اسرائیل پیش از نزول تورات به واسطه تبعیت از یعقوب بر خود حرام کرده بودند، برایشان حرام کرد.
همچنین وی خاطرنشان می‌سازد که خداوند هیچ نوع خوردنی را نه به واسطه وحی و نه در زبان پیامبری قبل از نزول تورات، بر بنی اسرائیل حرام نکرده بود.
اما چون معلوم نیست چیزهایی مثل مُردار و خوک قبلاً حلال بوده، بنا براین احتمال می‌رود که در این آیه بحث بر سر خوردنی‌هایی باشد که به اعتقاد یهودیانِ زمان پیامبر اسلام، در زمان ابراهیم حرام بوده است، با این فرض، کلمه «الطعام» افاده استغراق نمی‌کند.
[۳۹] محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل آل عمران: ۹۳، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.


۳.۲ - یهود یا نصارا بودن ابراهیم


طبری ، ذیل آیه ۶۵ آل عمران به منازعات یهود و نصارا بر سر یهودی یا نصرانی بودن ابراهیم اشاره دارد.

۳.۳ - تکذیب پیامبر توسط یهود


همو در ذیل آیه ۵ جمعه ، «ثمَّلَمْیَحْمِلُوها» را به تکذیب حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌و‌آله‌وسلم معنا کرده است.

۳.۴ - تصدیق تورات توسط عیسی


در ذیل آیه ۵۰ آل عمران گفته شده که منظور از تصدیق عیسی نسبت به تورات، تصدیق همان بخش از تورات حقیقی است که خدا به او تعلیم داده بوده و از این آیه برنمی آید که تورات متداول در زمان عیسی تحریف نشده بوده است.
[۴۳] محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل آل عمران: ۵۰، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۴۴] بخش ۱، محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.


۳.۵ - اقامه تورات


فخررازی اقامه تورات را در ذیل آیه ۶۶ مائده به سه‌گونه معنی می‌کند: وفا به عهدهای خدا در آن، به جا آوردنِ احکام و حدود آن، نصب‌العین قرار دادن آن.

۳.۶ - رسول امی


مراد از رسول امّی که در تورات و انجیل مکتوب شده، حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم است.
[۴۶] ذیل اعراف: ۵۷، محمد بن جریر طبری، جامع البیان.


۳.۷ - تورات تحریف شده


طباطبائی بر آن است که از آیه ۴۳ آل عمران بر می‌آید که توراتی که اینک در دست یهودیان است شامل بخشی از تورات واقعی است که بر موسی نازل شده و بخشی از آن هم دچار تحریف و تغییر شده است.

۳.۸ - منظور از هدی و نور


طباطبائی منظور از «هدی» را در وصف تورات و انجیل معارف اعتقادی چون توحید و معاد و منظور از « نور » را در این دو آیه ، اشتمال تورات و انجیل بر احکام و قوانین دانسته و گفته که خداوند به قدر استعداد و فهم بنی اسرائیل به آن‌ها هدایت و معارف و احکام عطا کرده است، چنان‌که از آیه ۱۴۵ اعراف نیز همین معنی مستفاد می‌شود.



در تفاسیر، خاصه برخی تفاسیر مأثور ، تورات به گونه دیگری نیز مورد توجه قرار گرفته است.
این گونه که پاره‌ای از قسمت‌های تورات‌ به‌طور خاص و مواد اسرائیلی‌ به‌طور عام، برای تبیین ابهامات یا مجملات قرآن به کار گرفته شده است.
در این‌جا به عنوان نمونه از تفسیر طبری یاد می‌کنیم.

۴.۱ - موارد توراتی در تفسیر طبری


در میان مفسران کهن، طبری عنایت ویژه‌ای به مأثورات اسرائیلی داشته و به گفته محمدحسین ذهبی
[۵۶] محمدحسین ذهبی، الاسرائیلیات فی التفسیر و الحدیث، ج۱، ص۱۲۳، دمشق ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
سعی می‌کرده است از اطلاعات افراد آگاه، مثلاً یکی از اهل کتاب یا یک نصرانی نومسلمان مطلب نقل کند.
[۵۷] ذیل اسراء: ۷، محمد بن جریر طبری، جامع البیان.
[۵۹] ذیل کهف: ۹۴، محمد بن جریر طبری، جامع البیان.

بیشتر موارد توراتی و اسرائیلی در تفسیر طبری، راجع است به داستان آفرینش ، قصص پیامبران ، خاصه انبیای بنی اسرائیل نظیر یعقوب و یوسف و موسی و داوود و سلیمان ، انساب شخصیت‌هایی چون ساره همسر ابراهیم و نمرود و همسران یعقوب و سرانجام برخی روایات در باره ورود بختنصر به بیت‌المقدس و قصص برخی انبیای بنی اسرائیل نظیر حزقیال و صموئیل و قصه بلعام .
[۶۱] آمال محمد عبدالرحمان ربیع، الاسرائیلیات فی تفسیر الطبری: دراسة فی اللغة و المصادر العبریة، ج۱، ص۳۷۹، قاهره ۱۴۲۲/۲۰۰۱.


۴.۲ - مقایسه‌های ربیع از تفسیر طبری


ربیع
[۶۲] آمال محمد عبدالرحمان ربیع، الاسرائیلیات فی تفسیر الطبری: دراسة فی اللغة و المصادر العبریة، ج۱، ص۱۶۹ـ۳۷۴، قاهره ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
مأثورات توراتی و اسرائیلی موجود در تفسیر طبری را با متن عبری تورات مقایسه کرده است.
براساس این مقایسه منقولات توراتی تفسیر طبری از حیث مطابقت با متن عبری همیشه از نوع و ساختارِ واحدی برخوردار نیست، در بیش‌تر موارد منقولات طبری با متن عبری مطابقت مضمونی دارند اگر چه از حیث ترتیب با هم متفاوت‌اند، در مواردی هم از حیث اجمال و تفصیل با هم فرق دارند.
اما در پاره‌ای موارد روایات توراتی و اسرائیلی تفسیر طبری به نحو شگفت‌انگیزی، هم از حیث لفظ و معنی و هم از حیث جمله‌بندی، با متن عبری کتاب مقدس مطابقت دارند.
ربیع
[۶۳] آمال محمد عبدالرحمان ربیع، الاسرائیلیات فی تفسیر الطبری: دراسة فی اللغة و المصادر العبریة، ج۱، ص۳۷۸، قاهره ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
از مطالعه این مواد به این نتیجه رسیده است که بیش‌تر آن‌ها منقول از اسفار عهد قدیم ، خاصه اسفار موسوم به تورات‌اند.
ربیع
[۶۴] آمال محمد عبدالرحمان ربیع، الاسرائیلیات فی تفسیر الطبری: دراسة فی اللغة و المصادر العبریة، ج۱، ص۳۸۱، قاهره ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
همچنین نشان داده است که کسانی چون ابن عباس ، سلمة بن الفضل ، عِکرمه ، قُتاده ، مجاهد و سعید بن جبیر تأثیر بارزی در روایت این مواد داشته‌اند.
وی
[۶۵] آمال محمد عبدالرحمان ربیع، الاسرائیلیات فی تفسیر الطبری: دراسة فی اللغة و المصادر العبریة، ج۱، ص۳۸۷ـ۴۰۷، قاهره ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
همچنین مواضع منقولات توراتی و اسرائیلی تفسیر طبری را با مشخص کردن جاهای آن‌ها در کتاب مقدّس به صورت جدول نشان داده است.




۵.۱ - مدت زمان آشنایی


با توجه به زمان و مکان حضور یهودیان در شبه جزیره عربستان ، سابقه آشنایی عرب جاهلی با متون مقدس یهودی ــ شامل تورات و تلمود و کتاب‌های مجعول ( آپوکریفا ) ــ حداقل بیش از پنج سده بوده است.

۵.۲ - آشنایی با زبان عبری


همچنین آشنایی یهودیان با زبان عبری ــ و اندکی آرامی ــ محرز است.
بنا بر گزارش‌ها بخش‌هایی از کتاب مقدّس به عربی ترجمه شده بوده است و یهودیان در اجرای شعائر و نیز مقاصد تبلیغی از آن استفاده می‌کرده‌اند، اما هیچ متنی از این‌گونه ترجمه‌ها اکنون در دسترس نیست.



گفتنی است از همان آغاز، تورات ــ که بر موسی علیه‌السلام نازل شد ــ نزد مسلمانان محترم بوده و ارزش و شأن والایی را داشته است، زیرا در مقام یکی از کتاب‌های آسمانی ــ و شاید برترین آن‌ها ــ شناخته شده بوده است.
اما تورات، که مشتمل بر پنج سفر نخست عهد قدیم است، نزد اغلب مسلمانان به معنای عام متون مقدس عبری کاربرد داشته است.



در منابع حدیثی شواهدی بر آشنایی مردم عرب با تورات دیده می‌شود.

۷.۱ - صحیح بخاری


از جمله در روایتی در صحیح بخاری
[۶۶] محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، ج۵، ص۱۵۰، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۶۷] محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، ج۸، ص۱۶۰، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
تصریح شده است که اهل کتاب تورات را به عبری می‌خواندند و برای مسلمانان به عربی تفسیر می‌کردند.

۷.۲ - آشنایی برخی با زبان عبری


در برخی روایات آمده است که زید بن ثابت به دستور پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم زبان عبری یاد گرفته بود و برای آن حضرت به این زبان کتابت می‌کرد.
[۶۸] سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۲، ص۱۷۶، چاپ سعید محمد لحام، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۶۹] محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۴۲۱، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶.

همچنین نقل شده است که وَرْقة بن نوفل زبان عبری می‌دانسته و به این زبان کتابت می‌کرده است.
[۷۰] محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، ج۱، ص۳، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.


۷.۳ - آشنایی مسلمانان با تورات


بر اساس چند حدیث ، مسلمانان صدر اسلام کمابیش‌ به‌طور مستقیم یا به توسط نومسلمانان یهودی ، دست کم با بخش‌هایی از تورات آشنا بوده‌اند.
بنا بر یک گزارش، عمر از یکی از دوستان یهودی خود در بنی قُرَیظه پاره‌ای از تورات را می‌گیرد و به حضور پیامبر می‌رسد و اجازه قرائت آن را طلب می‌کند اما پیامبر ناراحت می‌شود،
[۷۱] ابن حنبل، مسندالامام احمد بن حنبل، ج۳، ص۴۷۰ـ۴۷۱، بیروت: دارصادر، (بی تا).
در گزارشی دیگر از سلمان نقل شده که در تورات خوانده که برکت طعام به وضوی پس از آن است و آن را برای پیامبر نیز روایت کرده است.
[۷۲] ابن حنبل، مسندالامام احمد بن حنبل، ج۵، ص۴۴۱، بیروت: دارصادر، (بی تا).


۷.۴ - استشهاد به یهودیان


در روایتی آمده است که یهودیان نزد پیامبر آمدند و از ایشان یک مسئله فقهی پرسیدند و مسئله با آوردن تورات و استشهاد به آن حل شد.
[۷۳] محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، ج۴، ص۱۸۶، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۷۴] محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، ج۵، ص۱۷۰، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.


۷.۵ - اجازه قرائت کعب‌الاحبار


همچنین بر اساس گزارشی کعب‌الاحبار که از یهودیان نومسلمان بود، مصحفی مشتمل بر تورات نزد عمر برد و اجازه قرائت آن را خواست.
عمر به او گفت اگر یقین داری که این همان است که بر موسی نازل شده، بخوان.
[۷۵] حسین بن مسعود بغوی، شرح السّنّة، ج۱، ص۲۱۹، چاپ علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.


۷.۶ - مطالب متنوع دیگر از تورات


در این روایات مطالب متنوعی هم از تورات نقل شده است، از جمله مطالبی در باب صفات و ویژگی‌های پیامبر اسلام در تورات،
[۷۶] ابن‌سعد، الطبقات الکبرى، ج۱، قسم ۲، ص۸۷ ـ۸۹.
[۷۷] عبداللّه بن عبدالرحمان دارمی، سنن الدارمی، ج۱، ص۶، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۷۸] ابن شبه نمیری، کتاب تاریخ المدینة المنورة: اخبار المدینة النبویة، ج۲، ص۶۳۵، چاپ فهیم محمد شلتوت، (جدّه) ۱۳۹۹/۱۹۷۹، چاپ افست قم ۱۳۶۸ ش.
تطبیق پاره‌ای از سوره‌های قرآن با بخش‌هایی از تورات،
[۷۹] عبداللّه بن عبدالرحمان دارمی، سنن الدارمی، ج۱، ص۸۴۹، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
تطبیق توصیفی از جمعه از قول پیامبر با آن‌چه در این باب در تورات آمده است.
[۸۰] مالک بن انس، المُوَطّأ، ج۱، ص۱۰۸ـ۱۰۹، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۴۰۶.





۸.۱ - نقل مطلب از تورات واقعی


در متون حدیثی شیعه هم مطالب متنوعی از تورات نقل و گاه تصریح شده است که مطالب یاد شده در توراتِ تحریف نشده وجود دارد.
در برخی از این روایات، ساختار و واژگان و زمان نزول قرآن با تورات مقایسه شده و در پاره‌ای دیگر از این روایات با تعبیراتی نظیر «مکتوب فی التوراة» یا «فی التوارة مکتوب» مطالبی از آن‌چه خدا بر موسی در تورات وحی کرده نقل شده است.
حرّ عاملی شمار شایان توجهی از این منقولات را در الجواهر السنیة فی الاحادیث القدسیة گرد آورده است.

۸.۲ - اسامی عبرانی پیامبر و ائمه (ع)


در شمار دیگری از این احادیث به اسامی عبرانی پیامبر و برخی از امامان در تورات اشارت شده است.
[۹۲] ابن ابی زینب، کتاب الغیبة، ج۱، ص۱۰۸، چاپ علی اکبر غفاری، تهران (۱۳۹۷).

در روایاتی هم به صفات حضرت علی علیه‌السلام در تورات، و این‌که حضرت مهدی عجل‌اللّه‌تعالی‌فرجه‌الشریف در هنگام ظهور تورات و دیگر کتاب‌های آسمانی را از غاری در انطاکیه بیرون خواهد آورد
[۹۵] ابن ابی زینب، کتاب الغیبة، ج۱، ص۲۳۷، چاپ علی اکبر غفاری، تهران (۱۳۹۷).
و پاره‌ای از مناظرات امام رضا علیه‌السلام با رأس‌الجالوت و استشهاد ایشان به تورات
[۹۸] ابن بابویه (علی بن حسین)، الامامة و التبصرة من الحیرة، ج۱، ص۱۳۹، قم ۱۳۶۳ ش.
اشاره شده است.
کاظم نصیری عمده این روایات را گرد آورده و تحت عنوان اهل‌البیت فی الکتاب المقدس به چاپ رسانده است.
گفتنی است که آن‌چه با تعبیرات «مکتوبٌ فی التوراة» و نظایر آن در احادیث اهل‌سنت و شیعه آمده، لزوماً به این معنی نیست که آن مطالب در اسفار خمسه موجود بوده، بلکه مراد تورات و سایر منابع دین یهود است.
[۱۰۰] م ی قسطر، «مطالعه ای در مورد حدیثی کهن: حدثواعن بن ی اسرائیل و لاحرج»، ج۱، ص۷۹ـ۸۰، ترجمة محمدکاظم رحمتی، علوم حدیث، سال ۷، ش ۱ (بهار ۱۳۸۱).




اطلاعات مسلمانان در صدر اسلام از تورات اندک و غالباً راجع به آفرینش و اسرار هستی بود که در بابِ آن‌ها از یهودیان و مسیحیان سؤال می‌کردند، گفته‌های این اهل کتاب هم غالباً عامیانه بود.

۹.۱ - اسرائیلیات


در هر صورت، واسطه انتقال آن اطلاعات به مسلمانان، حِمیَریان یهودی شده و سپس مسلمان شده‌هایی چون کعب‌الاحبار و عبداللّه بن سلام و بیش از همه وهْب بن منبِّه بودند.
[۱۰۱] ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱: مقدمه، ص۵۵۴ ـ ۵۵۵.

به این‌گونه مواردِ یهودی ـ مسیحی که شامل مباحثی راجع به آفرینش و قصص انبیا است و توسط راویان مسلمان و یهودی به احادیث و تفاسیر و تواریخ راه یافته، « اسرائیلیات » گفته می‌شود
[۱۰۲] محمدحسین ذهبی، الاسرائیلیات فی التفسیر و الحدیث، دمشق ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
و راویان مهم و مشهوری در طبقات صحابه و تابعین و اتباع تابعین آن‌ها را روایت کرده‌اند.
[۱۰۳] محمدحسین ذهبی، الاسرائیلیات فی التفسیر و الحدیث، ج۱، ص۷۲ـ۱۱۶، دمشق ۱۴۰۵/۱۹۸۵.


۹.۲ - وهْب بن منبّه


وهْب بن منبّه مدعی بود که ۹۲ کتاب آسمانی را قرائت کرده که ۷۲ تا از آن‌ها در کنیسه‌ها و در دستِ مردم موجود بوده است و ۲۰ تای دیگر را جز اندکی از افراد نمی‌شناخته‌اند.
[۱۰۴] ابن‌سعد، الطبقات الکبرى، ج۵، ص۳۹۵.

محمد بن احمد ذهبی
[۱۰۵] محمد بن احمد ذهبی، ج۴، ص۵۴۵.
نیز از کثرت دانش وی در باره اسرائیلیات و کتب اهل کتاب یاد کرده است.
اگر چه ادعای وهب بن منبّه در این باب پذیرفته نشده،
[۱۰۶] عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأة علم التاریخ عندالعرب، ج۱، ص۱۰۳، بیروت ۱۹۸۳.
از مقایسه اقوال او با متن عهد قدیم به دست می‌آید که پاره‌ای از آن‌ها با متن عهد قدیم مطابقت دارد.
[۱۰۷] جوادعلی، «موارد تاریخ الطبری»، ج۱، ص۱۹۰، مجلة المجمع العلمی العراقی، سال ۱، ش ۱ (ذیقعده ۱۳۶۹).

قسمتی از اسامی منقول در روایات منسوب به وهب در کتاب التیجان ، در قیاس با تورات ، دلالت دارند بر این‌که وی آن‌ها را به درستی از تورات نقل کرده است، گاه نیز صورتی از اسمی را یادآور می‌شود که در زبان عبری به نحوی که از زبان سریانی نقل شده، تلفظ می‌شده است
[۱۰۸] جوادعلی، «موارد تاریخ الطبری»، ج۱، ص۱۹۷، مجلة المجمع العلمی العراقی، سال ۱، ش ۱ (ذیقعده ۱۳۶۹).
که نشانه آشنایی او با زبان عبری و شاید سریانی است.
[۱۰۹] عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأة علم التاریخ عندالعرب، ج۱، ص۱۰۶، بیروت ۱۹۸۳.

باید خاطرنشان ساخت که همه اطلاعات وهْب از منابع مکتوب از جمله تورات اخذ نشده بود بلکه برخی از آن‌ها از منابع شفاهی بود.
[۱۱۰] عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأة علم التاریخ عندالعرب، ج۱، ص۱۰۵، بیروت ۱۹۸۳.

از وهب بن منبّه غیر از آن‌چه از او در کتب احادیث و تواریخ نقل شده، کتابی در دست است به نام کتاب التیجان فی ملوک حِمْیَر (صنعاء ، تاریخ مقدمه ۱۹۷۹) که بخشی از آن اختصاص دارد به داستان آفرینش و پاره‌ای از قصص انبیا.

۹.۳ - جایگاه تورات در محافل اسلامی


از مطالعه نوشته‌های مختلف تاریخی مسلمانان در سده نخستین پس از اسلام به‌خوبی روشن می‌شود که تورات چه به زبان عبری و چه به زبان عربی در بین دانشمندان اسلامی و محافل علمی آن سده‌ها مورد توجه بوده و مطالعه می‌شده است.
شاهد این مدعا وجود پاره‌ای از دست نویس‌های کهن از ترجمه عربی تورات متعلق به سده‌های سوم و چهارم و پنجم است.
[۱۱۱] کورکیس عوّاد، اقدم المخطوطات العربیة فی مکتبات العالم، ج۱، ص۶۱، (بغداد) ۱۹۸۲.
[۱۱۲] کورکیس عوّاد، اقدم المخطوطات العربیة فی مکتبات العالم، ج۱، ص۶۶، (بغداد) ۱۹۸۲.




غیر از طبری و یعقوبی که در بخش‌های نخستینِ تاریخ‌های خود داستان خلقت و قصص انبیا را مطابق تورات همراه با تأمّلات مأخوذ از آیات و روایات اسلامی آورده‌اند، از مجموع آثار ابن قتیبه و مقدسی و ابن ندیم و مسعودی و ابوریحان بیرونی اطلاعات قابل توجهی در باب تورات به دست می‌آوریم.

۱۰.۱ - آثار ابن قتیبه


به نظر می‌رسد که ابن قتیبه ترجمه عربی متن تورات را در اختیار داشته است زیرا در جای جای تأویل مختلف‌الحدیث با تعبیر «قرأت فی التوراة» عباراتی را از تورات نقل می‌کند،
[۱۱۳] ابن قتیبه، تأویل مختلف الحدیث، ج۱، ص۱۳۰، چاپ اسماعیل اسعردی، بیروت (بی تا).
[۱۱۴] ابن قتیبه، تأویل مختلف الحدیث، ج۱، ص۲۰۶، چاپ اسماعیل اسعردی، بیروت (بی تا).
[۱۱۵] ابن قتیبه، تأویل مختلف الحدیث، ج۱، ص۲۶۲، چاپ اسماعیل اسعردی، بیروت (بی تا).
اما مهم‌تر از این کتاب، المعارف اوست که در آن قطعات کوتاه و بلندی از ترجمه عربی تورات نقل شده است.
[۱۱۶] ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۹، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
[۱۱۷] ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۱۲ـ۱۳، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
[۱۱۸] ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۱۷ـ ۱۸، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.

به نظر می‌رسد وی علاوه بر ترجمه عربی تورات مجموع اقوال وهب بن منبّه را نیز در اختیار داشته است، زیرا در پاره ای موارد بخشی از تورات را می‌آورد و سپس برای این‌که اختلاف آن را با روایت وهب بن منبّه نشان دهد، سخن او را نیز نقل می‌کند.
[۱۱۹] ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۱۴، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
[۱۲۰] ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۱۷، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
[۱۲۱] ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۱۹، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
[۱۲۲] ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۲۱، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
[۱۲۳] ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۲۳، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.


۱۰.۲ - آثار مقدسی


مقدسی نیز از جمله مورخانی است که اطلاعات گسترده ای از تورات داشته و گذشته از این‌که در جای جای کتاب خود، البدء و التاریخ ، به تورات استناد می‌کند،
[۱۲۴] مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج۱، ص۱۴۵ـ۱۴۶، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
[۱۲۵] مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج۱، ص۱۵۳، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
[۱۲۶] مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج۲، ص۱۴۳ـ۱۴۴، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
گاه اطلاعات دقیقی را در باب نسخه‌های تورات و اختلاف آن‌ها با هم یادآور می‌شود.
[۱۲۷] مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج۵، ص۲۸، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
[۱۲۸] مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج۵، ص۳۰، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.

مهم‌تر از این، استنادی است که وی برای اثبات این‌که نام حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم در تورات آمده، به متن عبری آن می‌کند و متن مستند خود را به خط و زبان عبری می‌آورد، سپس آن را به خط عربی تبدیل و به زبان عربی ترجمه می‌کند.
[۱۲۹] مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج۵، ص۳۰ـ۳۲، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.

وی با زبان عبری آشنا بوده و با متن عبری تورات سر و کار داشته است.

۱۰.۳ - آثار ابن ندیم


ابن ندیم هم اطلاعات قابل توجهی از تورات داشته است.
یک جا در الفهرست
[۱۳۰] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۴.
از تفسیری از سِفْر اول تورات نوشته تئودوروس ( تیادورس ) مطلبی را نقل می‌کند، در جایی دیگر
[۱۳۱] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۴.
به نسخه‌ای قدیمی که ظاهراً از کتاب‌خانه مأمون به دست آورده بوده اشاره دارد که مشتمل بر نام و شماره صحف و کتاب‌های آسمانی و مبلغان آن‌ها بوده است.
نویسنده آن نسخه ، احمد بن سلام ، که آن را برای هارون‌الرشید ترجمه کرده بود، بنا بر نقل ابن ندیم گفته که صدر آن کتاب شامل شماری از کتاب‌های آسمانی از جمله تورات بوده که وی آن را کلمه به کلمه به عربی ترجمه کرده است.
همچنین ابن ندیم
[۱۳۲] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۵.
اطلاعاتی را راجع به تورات و نام کتاب‌های آن و نویسندگان آن‌ها از قول یک دانشمند یهودی نقل می‌کند.
وی
[۱۳۳] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۵.
همچنین از سعدیا بن یوسف فیّومی و عبری‌دانی او و تفسیر و شرح‌هایی که بر قسمت‌های مختلف تورات نوشته یاد کرده است.

۱۰.۴ - آثار مسعودی


مسعودی نیز از مورخانی است که اطلاعات گسترده‌ای از تورات دارد و در داستان آفرینش و ابراهیم و بنی اسرائیل به آن استناد می‌کند.
[۱۳۴] مسعودی، مروج الذهب (بیروت)، ج۱، ص۳۱.
[۱۳۵] مسعودی، مروج الذهب (بیروت)، ج۱، ص۳۶ـ ۳۸.
[۱۳۶] مسعودی، مروج الذهب (بیروت)، ج۱، ص۴۱ـ۴۲.

از استنادات وی پیداست که چند نسخه ترجمه عربی تورات را در دست داشته است.
[۱۳۷] مسعودی، مروج الذهب (بیروت)، ج۱، ص۵۷ ـ ۵۸.

مسعودی
[۱۳۸] مسعودی، مروج الذهب (بیروت)، ج۱، ص۶۸ـ ۶۹.
[۱۳۹] مسعودی، التنبیه، ج۱، ص۱۱۲.
[۱۴۰] مسعودی، التنبیه، ج۱، ص۲۱۳.
همچنین در باب نسخه‌ها و ترجمه‌های مختلف تورات آگاهی‌های ارزنده‌ای عرضه می‌کند.
وی در التنبیه
[۱۴۱] مسعودی، التنبیه، ج۱، ص۱۱۲ـ۱۱۳.
یادآور می‌شود با عده‌ای از یهودیان دانشمند آشنا بوده است که تورات را از زبان عبری به زبان عربی ترجمه کرده بودند، همچنین اشاره می‌کند که توراتی را که از زبان عبری به یونانی ترجمه شده بود چند تن به عربی ترجمه کرده‌اند از جمله حنین بن اسحاق که به نظر او این نسخه اصح نسخ تورات است.
نکته دیگری که مسعودی
[۱۴۲] مسعودی، التنبیه، ج۱، ص۷۹.
یادآور شده این است که یهودیان عراق تورات را به گویشی از زبان سریانی ، معروف به تارگومیم ، شرح و تفسیر می‌کرده‌اند.

۱۰.۵ - آثار جوادعلی


جوادعلی
[۱۴۳] جوادعلی، «موارد تاریخ المسعودی»، ج۱، ص۲۸ـ۲۹، سومر، ج ۲۰، ش ۱ و ۲ (۱۹۶۴).
برخی تعارضات منقولات مسعودی را با متن موجود تورات یادآور شده است.

۱۰.۶ - آثار ابوریحان بیرونی


ابوریحان بیرونی نیز اطلاعات گسترده ای از متن تورات داشته است.
وی زبان عبری می‌دانسته و در الاثار الباقیة
[۱۴۴] ابوریحان بیرونی، الاثارالباقیة، ج۱، ص۱۵.
فقراتی از تورات عبری را به خط عربی نقل و به آن استشهاد کرده و در موارد زیادی نیز به تورات استناد کرده است.
[۱۴۵] ابوریحان بیرونی، الاثارالباقیة، ج۱، ص۱۵ـ۱۶.
[۱۴۶] ابوریحان بیرونی، الاثارالباقیة، ج۱، ص۲۰.

وی همچنین اطلاعاتِ راجع به نسخه‌های مختلف تورات را عرضه
[۱۴۷] ابوریحان بیرونی، الاثارالباقیة، ج۱، ص۲۰ـ۲۱.
و گاه شماری یهودیان را بر اساس تورات بررسی می‌کند.
[۱۴۸] ابوریحان بیرونی، الاثارالباقیة، ج۱، ص۵۲ ـ۵۹.


۱۰.۷ - آثار یاقوت حموی


یاقوت حموی از دیگر دانشمندانی است که اطلاعات وسیعی از تورات داشته و در معجم‌البلدان ذیل نام مکان‌هایی چون جودی ، الالاهه ، حضرموت ، الخلیل ، ساعیر و طور به تورات استشهاد، و مطالبی را از آن نقل کرده است.

۱۰.۸ - آثار ابن طاووس


در بین علمای شیعه هم ابن طاووس از جمله کسانی است که بنا به گفته خودش در سعدالسعود
[۱۴۹] ابن طاووس، سعدالسعود للنفوس، ج۱، ص۱۰۵، قم ۱۳۸۰ ش.
نسخه‌ای عتیق از تورات را که به عربی تفسیر شده بوده در اختیار داشته است.
وی در این کتاب مطالبی از تورات را در باب قصص انبیا نقل می‌کند.
[۱۵۰] ابن طاووس، سعدالسعود للنفوس، ج۱، ص۱۰۵ـ۱۱۶، قم ۱۳۸۰ ش.


۱۰.۹ - آثار مجلسی


همچنین مجلسی هم به نوشته یکی از شاگردانش در بحارالانوار از ترجمه عربی تورات و برخی فقرات تورات به زبان عبری استفاده کرده است، که به نظر می‌رسد موضوع آن قصص انبیا و بشارات است.



متکلمان مسلمان نیز با تورات آشنایی داشته‌اند و در مباحث مختلف کلامی از جمله نسخ و اثبات نبوت پیامبر اسلام و مسئله تحریف تورات ، در مباحثات و احتجاجاتشان با علمای اهل کتاب ، به تورات استناد کرده‌اند.

۱۱.۱ - علی بن سهل طبری


علی بن سهل طبری که کتاب‌ الدین و الدولة را در اثبات نبوت پیامبر اسلام نوشته است، در جای جای آن به اسفار و فصول مختلف تورات استناد کرده است.
[۱۵۲] علی بن سهل طبری، کتاب الدین و الدولة فی اثبات نبوة النبی محمد صلی اللّه علیه وسلم، ج۱، ص۶۶ـ ۶۸، چاپ آلفونس مینگانا، قاهره ۱۳۴۲/۱۹۲۳.
[۱۵۳] علی بن سهل طبری، کتاب الدین و الدولة فی اثبات نبوة النبی محمد صلی اللّه علیه وسلم، ج۱، ص۷۴، چاپ آلفونس مینگانا، قاهره ۱۳۴۲/۱۹۲۳.

به نظر می‌رسد که طبری ترجمه‌های مختلفی از تورات در دست داشته است زیرا هم به ترجمه مرقس ترجمان استناد می‌کند
[۱۵۴] علی بن سهل طبری، کتاب الدین و الدولة فی اثبات نبوة النبی محمد صلی اللّه علیه وسلم، ج۱، ص۶۷، چاپ آلفونس مینگانا، قاهره ۱۳۴۲/۱۹۲۳.
و هم به تورات سبعینی که هفتاد و دو تن از احبار یهود آن را تفسیر کرده‌اند.
[۱۵۵] علی بن سهل طبری، کتاب الدین و الدولة فی اثبات نبوة النبی محمد صلی اللّه علیه وسلم، ج۱، ص۶۷، چاپ آلفونس مینگانا، قاهره ۱۳۴۲/۱۹۲۳.

وی همچنین در مواردی به تفسیر و توجیه واژه‌ها و امثال تورات
[۱۵۶] علی بن سهل طبری، کتاب الدین و الدولة فی اثبات نبوة النبی محمد صلی اللّه علیه وسلم، ج۱، ص۷۱، چاپ آلفونس مینگانا، قاهره ۱۳۴۲/۱۹۲۳.
و نیز به مقایسه تورات و قرآن می‌پردازد.
[۱۵۷] علی بن سهل طبری، کتاب الدین و الدولة فی اثبات نبوة النبی محمد صلی اللّه علیه وسلم، ج۱، ص۴۵، چاپ آلفونس مینگانا، قاهره ۱۳۴۲/۱۹۲۳.


۱۱.۲ - ابن حزم


ابن حزم نیز اطلاعات بسیار وسیعی راجع به تورات داشته است.
اطلاعات او در باره فرق یهود و نصارا حاکی از بررسی‌های شخصی و نیز تماس وی با پیروان این ادیان در اندلس است.
ابن حزم فصل گسترده‌ای را در باب تعارضات موجود در تورات را در کتاب الفِصَل فی الملل و الاهواء و النحل آورده و فصل به فصل تورات را بدقت بررسی کرده است.
[۱۵۸] ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ج۱، ص۲۰۱ـ۳۲۹، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.

وی در زمینه اطلاعات تاریخی و جغرافیایی و زندگی انبیا و تاریخ بنی اسرائیل در تورات به خرده‌گیری پرداخته و فقرات معتنابهی از تورات را نقل و نقد کرده است.
[۱۵۹] ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ج۱، ص۲۰۳، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۱۶۰] ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ج۱، ص۲۰۸، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۱۶۱] ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ج۱، ص۲۱۳، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۱۶۲] ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ج۱، ص۲۳۰، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۱۶۳] ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ج۱، ص۲۴۲، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.


۱۱.۳ - آثار دیگر متکلمان


آثار متکلمانی چون عامری ، ابوحاتم رازی ، باقلاّنی و جعفری هاشمی به ترتیب نویسندگان الاعلام بمناقب الاسلام ، و اعلام النبوة ، و التمهید ، و تخجیلُ مَنْ حرّف التوراة و الانجیل نشان از آشنایی عمیق آنان با تورات دارد.
در سده‌های بعد تا عصر حاضر نیز دانشمندان مسلمان ، در مباحث کلامی و تاریخی، به تورات توجه داشته و در نقد آن یا در استناد به آن از ترجمه عربی آن استفاده کرده‌اند.
در این زمینه می‌توان به آثاری نظیر الانتصارات الاسلامیة نوشته نجمالدین بغدادی طوفی (متوفی ۷۱۶)، الجواب الصحیح لمن بدّل دین المسیح از ابن تیمیه ، اغاثة اللَّهْفان من مصاید الشیطان از ابن قیِّم جوزیّه ، سیف المؤمنین فی قتال المشرکین از علی قلی جدیدالاسلام ، الجواب الفسیح لما لفَّقَه عبدالمسیح از آلوسی بغدادی ، اظهار الحق از رحمة اللّه خلیل الرحمن هندی و الهدی الی دین المصطفی نوشته محمدجواد بلاغی اشاره کرد.



(۲۳) ابن ابی زینب، کتاب الغیبة، چاپ علی اکبر غفاری، تهران (۱۳۹۷).
(۲۴) ابن بابویه (علی بن حسین)، الامامة و التبصرة من الحیرة، قم ۱۳۶۳ ش.
(۲۵) ابن بابویه (محمد بن علی)، الامالی، قم ۱۴۱۷.
(۲۶) ابن بابویه (محمد بن علی)، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۸۷.
(۲۷) ابن بابویه (محمد بن علی)، علل الشرایع، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم (بی تا).
(۲۸) ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۲۹) ابن حنبل، مسندالامام احمد بن حنبل، بیروت: دارصادر، (بی تا).
(۳۰) ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون.
(۳۱) ابن‌سعد، الطبقات الکبرى.
(۳۲) ابن شبه نمیری، کتاب تاریخ المدینة المنورة: اخبار المدینة النبویة، چاپ فهیم محمد شلتوت، (جدّه) ۱۳۹۹/۱۹۷۹، چاپ افست قم ۱۳۶۸ ش.
(۳۳) ابن طاووس، سعدالسعود للنفوس، قم ۱۳۸۰ ش.
(۳۴) ابن قتیبه، تأویل مختلف الحدیث، چاپ اسماعیل اسعردی، بیروت (بی تا).
(۳۵) ابن قتیبه، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
(۳۶) ابن کثیر، البدایة و النهایة، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸.
(۳۷) ابن منظور، لسان العرب.
(۳۸) ابن ندیم، الفهرست.
(۳۹) سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، چاپ سعید محمد لحام، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۴۰) ابوریحان بیرونی، الاثارالباقیة.
(۴۱) محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۴۲) احمد بن محمد برقی، کتاب المحاسن، چاپ جلال الدین محدث ارموی، قم (۱۳۳۱ ش).
(۴۳) حسین بن مسعود بغوی، شرح السّنّة، چاپ علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۴۴) محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶.
(۴۵) عبداللّه بن عبدالرحمان دارمی، سنن الدارمی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۴۶) دلائل الامامة، منسوب به محمد بن جریر طبری آملی، قم: مؤسسه البعثه، ۱۴۱۳.
(۴۷) عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأة علم التاریخ عندالعرب، بیروت ۱۹۸۳.
(۴۸) محمد بن احمد ذهبی.
(۴۹) محمدحسین ذهبی، الاسرائیلیات فی التفسیر و الحدیث، دمشق ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۵۰) حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سیدکیلانی، تهران (۱۳۳۲ ش).
(۵۱) آمال محمد عبدالرحمان ربیع، الاسرائیلیات فی تفسیر الطبری: دراسة فی اللغة و المصادر العبریة، قاهره ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
(۵۲) طباطبائی، تفسیر المیزان.
(۵۳) طبرسی، مجمع البیان.
(۵۴) علی بن سهل طبری، کتاب الدین و الدولة فی اثبات نبوة النبی محمد صلی اللّه علیه وسلم، چاپ آلفونس مینگانا، قاهره ۱۳۴۲/۱۹۲۳.
(۵۵) محمد بن جریر طبری، جامع البیان.
(۵۶) جوادعلی، «موارد تاریخ الطبری»، مجلة المجمع العلمی العراقی، سال ۱، ش ۱ (ذیقعده ۱۳۶۹).
(۵۷) جوادعلی، «موارد تاریخ المسعودی»، سومر، ج ۲۰، ش ۱ و ۲ (۱۹۶۴).
(۵۸) علی بن جعفر، مسائل علی بن جعفر، مشهد ۱۴۰۹.
(۵۹) کورکیس عوّاد، اقدم المخطوطات العربیة فی مکتبات العالم، (بغداد) ۱۹۸۲.
(۶۰) محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۶۱) محمد بن یعقوب فیروزآبادی، ترتیب القاموس المحیط، چاپ طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
(۶۲) م ی قسطر، «مطالعه ای در مورد حدیثی کهن: حدثواعن بن ی اسرائیل و لاحرج»، ترجمة محمدکاظم رحمتی، علوم حدیث، سال ۷، ش ۱ (بهار ۱۳۸۱).
(۶۳) کلینی، اصول کافی.
(۶۴) مالک بن انس، المُوَطّأ، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۴۰۶.
(۶۵) مجلسی، بحارالانوار.
(۶۶) محمد بن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۶۷) مسعودی، التنبیه.
(۶۸) مسعودی، مروج الذهب (بیروت).
(۶۹) مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
(۷۰) یاقوت حموی، معجم البلدان؛


 
۱. حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل «وری»، چاپ محمد سیدکیلانی، تهران (۱۳۳۲ ش).    
۲. ذیل «وری»، ابن منظور، لسان العرب.    
۳. محمد بن یعقوب فیروزآبادی، ترتیب القاموس المحیط، ذیل «وری»، چاپ طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.    
۴. محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل آل عمران: ۳، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۵. آل عمران/سوره۳، آیه۳.    
۶. ذیل «وری»، ابن منظور، لسان العرب.    
۷. محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل آل عمران: ۳، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۸. محمد بن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ذیل «وری»، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
۹. محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل آل عمران: ۳، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۱۰. آل عمران/سوره۳، آیه۹۳.    
۱۱. مائده/سوره۵، آیه۴۶.    
۱۲. انبیاء/سوره۲۱، آیه۱۰۵.    
۱۳. سوره الاعلی: ۱۹.
۱۴. ]] نجم/سوره۵۳، آیه۳۶.    
۱۵. آل عمران/سوره۳، آیه۳.    
۱۶. آل عمران/سوره۳، آیه۵۰.    
۱۷. مائده/سوره۵، آیه۴۶.    
۱۸. مائده/سوره۵، آیه۴۴.    
۱۹. مائده/سوره۵، آیه۱۱۰.    
۲۰. آل عمران/سوره۳، آیه۴۸.    
۲۱. اعراف/سوره۷، آیه۱۵۷.    
۲۲. آل عمران/سوره۳، آیه۶۵.    
۲۳. ترتیب القاموس المحیط، چاپ طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۲۴. آل عمران/سوره۳، آیه۹۳.    
۲۵. مائده/سوره۵، آیه۴۳.    
۲۶. مائده/سوره۵، آیه۶۶.    
۲۷. مائده/سوره۵، آیه۶۸.    
۲۸. توبه/سوره۹، آیه۱۱۱.    
۲۹. فتح/سوره۴۸، آیه۲۹.    
۳۰. جمعه/سوره۶۲، آیه۵.    
۳۱. اعراف/سوره۷، آیه۱۴۵.    
۳۲. ‌ اعراف/سوره۷، آیه۱۵۰.    
۳۳. اعراف/سوره۷، آیه۱۵۴.    
۳۴. ذیل اعراف:۱۴۵، طبرسی، مجمع البیان.    
۳۵. ذیل آل عمران: ۹۳، محمد بن جریر طبری، جامع البیان.
۳۶. آل عمران/سوره۳، آیه۹۳.    
۳۷. ذیل آل عمران:۹۳، طبرسی، مجمع البیان.    
۳۸. ذیل آل عمران:۹۳، طباطبائی، تفسیر المیزان.    
۳۹. محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل آل عمران: ۹۳، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۴۰. آل عمران/سوره۳، آیه۶۵.    
۴۱. جمعه/سوره۶۲، آیه۵.    
۴۲. آل عمران/سوره۳، آیه۵۰.    
۴۳. محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل آل عمران: ۵۰، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۴۴. بخش ۱، محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۴۵. مائده/سوره۵، آیه۶۶.    
۴۶. ذیل اعراف: ۵۷، محمد بن جریر طبری، جامع البیان.
۴۷. اعراف/سوره۷، آیه۵۷.    
۴۸. آل عمران/سوره۳، آیه۴۳.    
۴۹. مائده/سوره۵، آیه۴۴.    
۵۰. مائده/سوره۵، آیه۴۶.    
۵۱. اعراف/سوره۷، آیه۱۴۵.    
۵۲. ذیل اعراف:۱۴۵، طباطبائی، تفسیر المیزان.    
۵۳. ذیل مائده:۴۴، طباطبائی، تفسیر المیزان.    
۵۴. ذیل مائده:۴۶، طباطبائی، تفسیر المیزان.    
۵۵. ذیل آل عمران:۴۳، طباطبائی، تفسیر المیزان.    
۵۶. محمدحسین ذهبی، الاسرائیلیات فی التفسیر و الحدیث، ج۱، ص۱۲۳، دمشق ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۵۷. ذیل اسراء: ۷، محمد بن جریر طبری، جامع البیان.
۵۸. اسراء/سوره۱۷، آیه۷.    
۵۹. ذیل کهف: ۹۴، محمد بن جریر طبری، جامع البیان.
۶۰. کهف /سوره۱۸، آیه۹۴.    
۶۱. آمال محمد عبدالرحمان ربیع، الاسرائیلیات فی تفسیر الطبری: دراسة فی اللغة و المصادر العبریة، ج۱، ص۳۷۹، قاهره ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
۶۲. آمال محمد عبدالرحمان ربیع، الاسرائیلیات فی تفسیر الطبری: دراسة فی اللغة و المصادر العبریة، ج۱، ص۱۶۹ـ۳۷۴، قاهره ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
۶۳. آمال محمد عبدالرحمان ربیع، الاسرائیلیات فی تفسیر الطبری: دراسة فی اللغة و المصادر العبریة، ج۱، ص۳۷۸، قاهره ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
۶۴. آمال محمد عبدالرحمان ربیع، الاسرائیلیات فی تفسیر الطبری: دراسة فی اللغة و المصادر العبریة، ج۱، ص۳۸۱، قاهره ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
۶۵. آمال محمد عبدالرحمان ربیع، الاسرائیلیات فی تفسیر الطبری: دراسة فی اللغة و المصادر العبریة، ج۱، ص۳۸۷ـ۴۰۷، قاهره ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
۶۶. محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، ج۵، ص۱۵۰، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۶۷. محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، ج۸، ص۱۶۰، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۶۸. سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۲، ص۱۷۶، چاپ سعید محمد لحام، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۶۹. محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۴۲۱، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶.
۷۰. محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، ج۱، ص۳، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۷۱. ابن حنبل، مسندالامام احمد بن حنبل، ج۳، ص۴۷۰ـ۴۷۱، بیروت: دارصادر، (بی تا).
۷۲. ابن حنبل، مسندالامام احمد بن حنبل، ج۵، ص۴۴۱، بیروت: دارصادر، (بی تا).
۷۳. محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، ج۴، ص۱۸۶، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۷۴. محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، ج۵، ص۱۷۰، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۷۵. حسین بن مسعود بغوی، شرح السّنّة، ج۱، ص۲۱۹، چاپ علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۷۶. ابن‌سعد، الطبقات الکبرى، ج۱، قسم ۲، ص۸۷ ـ۸۹.
۷۷. عبداللّه بن عبدالرحمان دارمی، سنن الدارمی، ج۱، ص۶، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۷۸. ابن شبه نمیری، کتاب تاریخ المدینة المنورة: اخبار المدینة النبویة، ج۲، ص۶۳۵، چاپ فهیم محمد شلتوت، (جدّه) ۱۳۹۹/۱۹۷۹، چاپ افست قم ۱۳۶۸ ش.
۷۹. عبداللّه بن عبدالرحمان دارمی، سنن الدارمی، ج۱، ص۸۴۹، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۸۰. مالک بن انس، المُوَطّأ، ج۱، ص۱۰۸ـ۱۰۹، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۴۰۶.
۸۱. کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۴۹۶۴۹۷.    
۸۲. علی بن جعفر، مسائل علی بن جعفر، ج۱، ص۳۱۲، مشهد ۱۴۰۹.    
۸۳. کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۶۲۹.    
۸۴. کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۶۳۳.    
۸۵. کلینی، اصول کافی، ج۴، ص۱۵۷.    
۸۶. احمد بن محمد برقی، کتاب المحاسن، ج۱، ص۲۸۳، چاپ جلال الدین محدث ارموی، قم (۱۳۳۱ ش).    
۸۷. احمد بن محمد برقی، کتاب المحاسن، ج۲، ص۶۰۱، چاپ جلال الدین محدث ارموی، قم (۱۳۳۱ ش).    
۸۸. کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۱۱۷.    
۸۹. کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۱۳۸.    
۹۰. کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۳۰۳۳۰۴.    
۹۱. دلائل الامامة، منسوب به محمد بن جریر طبری آملی، ج۱، ص۱۶۲، قم:مؤسسه البعثه، ۱۴۱۳.    
۹۲. ابن ابی زینب، کتاب الغیبة، ج۱، ص۱۰۸، چاپ علی اکبر غفاری، تهران (۱۳۹۷).
۹۳. ابن بابویه (محمد بن علی)، الامالی، ج۱، ص۲۵۸۲۵۹، قم ۱۴۱۷.    
۹۴. ابن بابویه (محمد بن علی)، التوحید، ج۱، ص۱۸۰۱۸۱، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۸۷.    
۹۵. ابن ابی زینب، کتاب الغیبة، ج۱، ص۲۳۷، چاپ علی اکبر غفاری، تهران (۱۳۹۷).
۹۶. ابن بابویه (محمد بن علی)، علل الشرایع، ج۱، ص۱۶۱، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم (بی تا).    
۹۷. ابن بابویه (محمد بن علی)، التوحید، ج۱، ص۴۲۲ ۴۲۸، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۸۷.    
۹۸. ابن بابویه (علی بن حسین)، الامامة و التبصرة من الحیرة، ج۱، ص۱۳۹، قم ۱۳۶۳ ش.
۹۹. ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۲، ص۳۹۸، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸.    
۱۰۰. م ی قسطر، «مطالعه ای در مورد حدیثی کهن: حدثواعن بن ی اسرائیل و لاحرج»، ج۱، ص۷۹ـ۸۰، ترجمة محمدکاظم رحمتی، علوم حدیث، سال ۷، ش ۱ (بهار ۱۳۸۱).
۱۰۱. ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱: مقدمه، ص۵۵۴ ـ ۵۵۵.
۱۰۲. محمدحسین ذهبی، الاسرائیلیات فی التفسیر و الحدیث، دمشق ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱۰۳. محمدحسین ذهبی، الاسرائیلیات فی التفسیر و الحدیث، ج۱، ص۷۲ـ۱۱۶، دمشق ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱۰۴. ابن‌سعد، الطبقات الکبرى، ج۵، ص۳۹۵.
۱۰۵. محمد بن احمد ذهبی، ج۴، ص۵۴۵.
۱۰۶. عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأة علم التاریخ عندالعرب، ج۱، ص۱۰۳، بیروت ۱۹۸۳.
۱۰۷. جوادعلی، «موارد تاریخ الطبری»، ج۱، ص۱۹۰، مجلة المجمع العلمی العراقی، سال ۱، ش ۱ (ذیقعده ۱۳۶۹).
۱۰۸. جوادعلی، «موارد تاریخ الطبری»، ج۱، ص۱۹۷، مجلة المجمع العلمی العراقی، سال ۱، ش ۱ (ذیقعده ۱۳۶۹).
۱۰۹. عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأة علم التاریخ عندالعرب، ج۱، ص۱۰۶، بیروت ۱۹۸۳.
۱۱۰. عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأة علم التاریخ عندالعرب، ج۱، ص۱۰۵، بیروت ۱۹۸۳.
۱۱۱. کورکیس عوّاد، اقدم المخطوطات العربیة فی مکتبات العالم، ج۱، ص۶۱، (بغداد) ۱۹۸۲.
۱۱۲. کورکیس عوّاد، اقدم المخطوطات العربیة فی مکتبات العالم، ج۱، ص۶۶، (بغداد) ۱۹۸۲.
۱۱۳. ابن قتیبه، تأویل مختلف الحدیث، ج۱، ص۱۳۰، چاپ اسماعیل اسعردی، بیروت (بی تا).
۱۱۴. ابن قتیبه، تأویل مختلف الحدیث، ج۱، ص۲۰۶، چاپ اسماعیل اسعردی، بیروت (بی تا).
۱۱۵. ابن قتیبه، تأویل مختلف الحدیث، ج۱، ص۲۶۲، چاپ اسماعیل اسعردی، بیروت (بی تا).
۱۱۶. ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۹، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
۱۱۷. ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۱۲ـ۱۳، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
۱۱۸. ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۱۷ـ ۱۸، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
۱۱۹. ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۱۴، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
۱۲۰. ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۱۷، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
۱۲۱. ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۱۹، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
۱۲۲. ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۲۱، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
۱۲۳. ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۲۳، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
۱۲۴. مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج۱، ص۱۴۵ـ۱۴۶، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
۱۲۵. مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج۱، ص۱۵۳، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
۱۲۶. مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج۲، ص۱۴۳ـ۱۴۴، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
۱۲۷. مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج۵، ص۲۸، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
۱۲۸. مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج۵، ص۳۰، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
۱۲۹. مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج۵، ص۳۰ـ۳۲، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
۱۳۰. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۴.
۱۳۱. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۴.
۱۳۲. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۵.
۱۳۳. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۵.
۱۳۴. مسعودی، مروج الذهب (بیروت)، ج۱، ص۳۱.
۱۳۵. مسعودی، مروج الذهب (بیروت)، ج۱، ص۳۶ـ ۳۸.
۱۳۶. مسعودی، مروج الذهب (بیروت)، ج۱، ص۴۱ـ۴۲.
۱۳۷. مسعودی، مروج الذهب (بیروت)، ج۱، ص۵۷ ـ ۵۸.
۱۳۸. مسعودی، مروج الذهب (بیروت)، ج۱، ص۶۸ـ ۶۹.
۱۳۹. مسعودی، التنبیه، ج۱، ص۱۱۲.
۱۴۰. مسعودی، التنبیه، ج۱، ص۲۱۳.
۱۴۱. مسعودی، التنبیه، ج۱، ص۱۱۲ـ۱۱۳.
۱۴۲. مسعودی، التنبیه، ج۱، ص۷۹.
۱۴۳. جوادعلی، «موارد تاریخ المسعودی»، ج۱، ص۲۸ـ۲۹، سومر، ج ۲۰، ش ۱ و ۲ (۱۹۶۴).
۱۴۴. ابوریحان بیرونی، الاثارالباقیة، ج۱، ص۱۵.
۱۴۵. ابوریحان بیرونی، الاثارالباقیة، ج۱، ص۱۵ـ۱۶.
۱۴۶. ابوریحان بیرونی، الاثارالباقیة، ج۱، ص۲۰.
۱۴۷. ابوریحان بیرونی، الاثارالباقیة، ج۱، ص۲۰ـ۲۱.
۱۴۸. ابوریحان بیرونی، الاثارالباقیة، ج۱، ص۵۲ ـ۵۹.
۱۴۹. ابن طاووس، سعدالسعود للنفوس، ج۱، ص۱۰۵، قم ۱۳۸۰ ش.
۱۵۰. ابن طاووس، سعدالسعود للنفوس، ج۱، ص۱۰۵ـ۱۱۶، قم ۱۳۸۰ ش.
۱۵۱. مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۷، ص۱۷۲۱۷۳.    
۱۵۲. علی بن سهل طبری، کتاب الدین و الدولة فی اثبات نبوة النبی محمد صلی اللّه علیه وسلم، ج۱، ص۶۶ـ ۶۸، چاپ آلفونس مینگانا، قاهره ۱۳۴۲/۱۹۲۳.
۱۵۳. علی بن سهل طبری، کتاب الدین و الدولة فی اثبات نبوة النبی محمد صلی اللّه علیه وسلم، ج۱، ص۷۴، چاپ آلفونس مینگانا، قاهره ۱۳۴۲/۱۹۲۳.
۱۵۴. علی بن سهل طبری، کتاب الدین و الدولة فی اثبات نبوة النبی محمد صلی اللّه علیه وسلم، ج۱، ص۶۷، چاپ آلفونس مینگانا، قاهره ۱۳۴۲/۱۹۲۳.
۱۵۵. علی بن سهل طبری، کتاب الدین و الدولة فی اثبات نبوة النبی محمد صلی اللّه علیه وسلم، ج۱، ص۶۷، چاپ آلفونس مینگانا، قاهره ۱۳۴۲/۱۹۲۳.
۱۵۶. علی بن سهل طبری، کتاب الدین و الدولة فی اثبات نبوة النبی محمد صلی اللّه علیه وسلم، ج۱، ص۷۱، چاپ آلفونس مینگانا، قاهره ۱۳۴۲/۱۹۲۳.
۱۵۷. علی بن سهل طبری، کتاب الدین و الدولة فی اثبات نبوة النبی محمد صلی اللّه علیه وسلم، ج۱، ص۴۵، چاپ آلفونس مینگانا، قاهره ۱۳۴۲/۱۹۲۳.
۱۵۸. ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ج۱، ص۲۰۱ـ۳۲۹، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱۵۹. ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ج۱، ص۲۰۳، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱۶۰. ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ج۱، ص۲۰۸، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱۶۱. ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ج۱، ص۲۱۳، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱۶۲. ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ج۱، ص۲۳۰، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱۶۳. ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ج۱، ص۲۴۲، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.




دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تورات در سنت اسلامی»، شماره۴۰۱۴.    



جعبه ابزار