تفسیر سید احمد خان

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

تفسیر سیداحمدخان، کتابی مشهور در میان تفسیرهای جدید قرآن، با روش علمی، تألیف سیداحمدخان هندی مصلح قرن دوازدهم می‌باشد.

---

نام این اثر تفسیرالقرآن و هوالهدی و الفرقان است که به نام مؤلف آن شهرت بیشتری دارد.

---

شهرت این تفسیر، علاوه بر تقدم زمانی آن، بدان سبب است که مؤلف آن از پیش‌گامان اصلاح‌طلبی در هند بوده و از سوی دیگر، مخالفت‌های سیدجمال‌الدین اسدآبادی با آرای وی، بر اندیشمندان اسلامی تأثیر نهاده است.
احتمالاً طرح دیدگاه‌های ویژه و نو در این تفسیر سبب شده است که بدان نسبت «مادی‌گرایی» دهند و این امر داوری بی‌طرفانه را مشکل ساخته است.

---

تفسیر سیداحمدخان، تفسیر کل قرآن نیست و زبان آن اردو می‌باشد که مورد بررسی قرار می‌گیرد.

۳.۱ - شروع و پایان تفسیر

این کتاب با تفسیر سوره حمد شروع می‌شود و با تفسیر سوره نحل پایان می‌پذیرد.

۳.۲ - زبان تفسیر

زبان آن اردو است و ظاهراً به عربی یا هیچ‌ یک از زبان‌های اروپایی ترجمه نشده است.

۳.۳ - ترجمه فارسی تفسیر

بخشی از آن، تا پایان آیه ۲۸۱ سوره بقره را که تقریباً معادل دو جزء و نیم از قرآن است، محمدتقی فخرداعی به فارسی ترجمه کرده است. (مقاله حاضر مبتنی بر همین ترجمه است).

۳.۴ - عقیده وی در محدوده آیات

سیداحمدخان، بسمله را آیه‌ای از آیات هر سوره می‌داند و محدوده آیات را توقیفی ندانسته، هر مفسر را مجاز به تعیین آن با توجه به تناسب کلام می‌داند.

۳.۵ - عقیده وی در شماره‌گذاری‌ آیات

با این همه در شماره‌گذاری آیات و تعیین ابتدا و انتهای آن، از روش گوستاو فلوگل، قرآن پژوه آلمانی قرن سیزدهم / نوزدهم، در نجوم الفرقان پیروی می‌کند و برای پرهیز از اخلال در شماره آیات، برای بسمله شماره‌ای مستقل قرار نمی‌دهد.

---

تفسیر سیداحمدخان از ویژگی‌هایی برخوردار است که به آن‌ها پرداخته می‌شود.

۴.۱ - تفسیر معدودی از آیات

سیداحمدخان، معدودی از آیات را گزینش و تفسیر می‌‌کند.

۴.۲ - توجه به موضوعات کلامی

او می‌کوشد تا از یک سو، دیدگاه مسلمانان را اصلاح کند و عوام‌اندیشی‌ها و خرافات و ناخالصی‌ها را از آن بزداید و از سوی دیگر، به اعتراضات مخالفان و مستشرقان پاسخ گوید.
به همین سبب، به آیات اخلاقی چندان توجه نمی‌کند و بر موضوعات کلامی، مانند ملائکه و نبوت و آخرت، متمرکز می‌شود و بر اساس دیدگاه‌های خاص کلامی به تفسیر مجدد داستان‌ها می‌پردازد.

۴.۳ - عنایت به بحث احکام در آیات

وی به بحث احکام نیز عنایتی خاص دارد و می‌کوشد تا وجه حکیمانه احکام را باز نمایاند و کارآمدی آن را در روزگار کنونی محقق سازد.

۴.۴ - عقیده وی در الفاظ قرآن

به عقیده سیداحمدخان، الفاظ قرآن مجید کلام خداست، اما چون به عربی نازل شده، باید در درک آن همان قواعدی را در نظر گرفت که برای درک کلام یک عربی‌دان بسیار فصیح و بلیغ در نظر می‌گیریم.
بر همین اساس، او معتقد است همانطور که گوینده فصیح و بلیغ در کلام خود استعاره، مجاز، کنایه، تشبیه و تمثیل به کار می‌برد، قرآن هم از همه این صنایع لفظی بهره برده است.
از این‌رو او در موارد متعدد، آیات قرآن را بر معانی غیر حقیقی حمل کرده، به مجاز می‌گراید.

۴.۵ - عقیده وی در معنای لغات قرآن

از نظر سیداحمدخان، برای درک معنای لغت باید به معنای آن در عصر نزول توجه کرد، اگر چه دسترسی به آن را در تمام موارد ممکن نمی‌داند و معتقد است که ناچار باید به آنچه رسیده اکتفا کرد و در کنار آن از شیوه استعمال آن واژه در خود قرآن، برای درک معنای آن یاری جست.
او درباره لغات به اختصار بحث می‌کند و عموماً سند قول و نظر خود را ارائه نمی‌دهد و در مواردی که بدان تصریح می‌کند، نه به منابع دست اول، بلکه به تفاسیر ارجاع می‌دهد.

۴.۶ - عقیده وی در شیوه گفتگوی قرآن

از نظر مؤلف، قرآن هم طبق شیوه گفتگوهای انسانی، صنایع لفظی را به کار می‌گیرد و هم از شیوه‌های گوناگون القای معنا استفاده می‌کند و دلایل لِمّی، اقناعی، خطابی و مانند این‌ها را نیز به کار می‌بندد.
بنابراین، قرآن برخی عقاید مشرکان و اهل‌کتاب را مفروض می‌گیرد و نظر خود را، بدون محاجّه درباره درستی و نادرستی این مفروضات، بیان می‌کند.
از نظر او، اگر چه این باورها لزوماً صحیح نیستند، نادرستی آن‌ها در حقانیت و صحت قرآن خللی به وجود نمی‌آورد، زیرا در اصل استدلال، این مفروضات مقصود اصلی گوینده نبوده‌اند.
از این‌رو او این‌گونه باورها را که برای هم‌زبانی با مردم عصر نزول عنوان شده، کلام «غیر مقصود» می‌خواند.
از همین منظر، مسئله هفت آسمان و دروازه داشتن آسمان را ــ که در آیه ۴۰ سوره اعراف مطرح شده ــ عقاید رایج مردم عصرِ نزول معرفی می‌کند.

۴.۷ - عقیده وی درباره حدیث

سیداحمدخان، در مقام تفسیر، برای اثبات برداشت‌های خود از قرآن و اسلام، بارها به حدیث استشهاد می‌کند.
در مواردی، همچون بحث از آخرت، نیز تفسیر خود را بر اساس تنها یک روایت استوار می‌سازد؛ با این همه به حدیث چندان اعتماد نداشته و بارها از ضعف روایات سخن گفته است.
وی برای رد یا پذیرش روایات هیچ ملاکی ارائه نمی‌کند.
(نمونه‌هایی از دیدگاه‌های او راجع به روایات اسباب نزول، نسخ و قصه‌های قرآن در بخش‌های مختلف تفسیرش آمده است).

۴.۸ - استناد به تورات و انجیل

سیداحمدخان در مواردی به تورات و انجیل استناد می‌کند.

۴.۸.۱ - موارد استناد

او در بحث از ملائکه، برای تبیین نظر خود، به دیدگاه اهل‌کتاب و مشرکان در این باره اشاره دارد، هم‌چنان‌که در بحث از احکام نیز، به‌ضرورت، دیدگاه اهل‌کتاب را مطرح می‌کند.

۴.۸.۲ - استناد در قصص قرآن

وی در بحث از داستان‌های قرآن و تبیین جزئیات، بیش از همه جا از این دو کتاب بهره می‌گیرد.
او تاریخ و حدیث را دو منبعِ شناخت داستان‌ها می‌داند و معتقد است که تاریخ در مواردی انگشت‌ شمار در تورات و انجیل متجلی شده است.

۴.۸.۳ - اسرائیلیات در تفسیر وی

با وجود این، در نقل او از تورات و انجیل، اثری از اسرائیلیات نیست.

۴.۸.۴ - اثبات برتری قرآن

او در مواردی که بین گزارش اهل‌کتاب و قرآن هم‌خوانی نمی‌بیند، می‌کوشد دور از هر گونه تعصب و پیش‌داوری برتری قرآن را با دلایل عقلی و براهین معتبر علمی اثبات کند.

۴.۹ - یافته‌های علمی در تفسیر وی

سیداحمدخان، همچون دیگر مفسران متأخر، به یافته‌های علمی بسیار توجه کرده است.

۴.۹.۱ - تجلی فعل و قول خداوند

وی طبیعت را فعل خدا و قرآن را قول او می‌داند و مخالفت بین گفتار خدا با مصنوعاتش را محال می‌شمارد.

۴.۹.۲ - عقیده وی در علوم تجربی

او یافته‌های علوم جدید را بر قیاس و فرض مبتنی نمی‌داند و معتقد است که تجربه آن را به سرحد مشاهده و یقین رسانده است.
اگر چه تغییر باورهای علمی را نیز محتمل می‌داند.

۴.۹.۳ - تفسیر آیات طبق علوم روز

او بر مسلمانان واجب می‌داند که قرآن را در پرتو پیشرفت دانش بشری مجدداً تفسیر کنند.
هر چند به این اشکال نیز واقف است که تطبیق دادن قرآن با علوم، آن را در معرض تغییر و تحول همیشگی قرار می‌دهد، معجزه بزرگ قرآن را در این می‌بیند که قرآن با حقیقت امور مطابق است و هر درجه علم پیشرفت کند، الفاظ و کلمات قرآن هم با آن مطابقت خواهند داشت و در صورت تغییر یافته‌های علمی در خواهیم یافت که نقصان از علم ما بوده و قرآن از هر نقصی مبراست.
البته او تمام معارف قرآنی را مصداق این تطبیق نمی‌داند و تصریح می‌کند که علومی که به تعلیمات روحانی باز می‌گردند ــ یا به تعبیر خود وی، حاوی لااله الاالله و محمد رسول‌‌الله هستند ــ هیچ‌گاه تغییر نخواهند کرد.

۴.۹.۴ - استفاده وی از علوم روز

مهم‌ترین استفاده‌ای که او از علم در تفسیر خود می‌کند، در تعیین معنا و مراد آیه است و علم را قرینه‌ای می‌داند که در کنار دلایل عقلی موجب می‌شود تا از ظاهر لفظ منصرف شده به مجاز بگراییم، هم‌چنان‌که در بحث از امور خارق‌العاده، قوانین علمی را وعده فعلی خداوند می‌داند که خداوند از آن تخلف نمی‌کند و آگاهی به آن، ما را از برداشت‌های اشتباه در تفسیر این دسته آیات باز می‌دارد.

۴.۹.۵ - میزان استفاده وی از علم

اما نکته آن است که او اگر چه به طور کلی به علم استناد می‌جوید، در تفسیر خود به‌ندرت به یافته‌های معیّن و جزئی علم اشاره می‌کند.

۴.۱۰ - تفسیر وی از صفات خدا

مؤلف در تفسیر آیات کلامی، در بحث از صفات خدا، به مجاز می‌گراید و انتساب دست و پا و برخی حالات انسانی را به خداوند، معارض دلیل عقلی می‌داند و تجلی را می‌پذیرد، اما این را که خداوند در یک صورت مادی یا فانی بگنجد، محال می‌انگارد.
در عین حال، او بین قدرت مطلقه خداوند و وفا به وعده‌هایی که خداوند از سر اختیار در قرآن داده، تعارضی نمی‌بیند و تصریح می‌کند که خداوند از وعده‌های خود تخلف نمی‌ورزد.
(نمونه‌ای از مباحث کلامی راجع به جبر و اختیار در بخش یک تفسیر القرآن و هوالهدی و الفرقان سیداحمد خان، آمده است).

۴.۱۱ - دیدگاه‌های جنجال برانگیز وی

در میان دیدگاه‌های کلامی سیداحمدخان، سخنان او درباره ملائکه، نبوت و معجزه بسیار جنجال برانگیز بوده، به‌ویژه طرح آرای خاص او درباره فرشتگان سبب شده که منتقدان او را مادی‌گرا بدانند.

۴.۱۱.۱ - نظر وی درباره فرشتگان

به نظر وی، مردم فرشتگان را دارای جسم و شکل و صورت پنداشته‌اند که خود متأثر از اهل‌کتاب بوده است.
او در اثبات عدم حجیت روایات دالّ بر این امر، به‌تفصیل سخن گفته و در اثبات نظر خود به اقوال ابن عربی در فصوص و شرح قیصری استناد کرده است.
با این همه، او احتمال وجود موجوداتی با ویژگی‌های ملائکه نزد عموم را رد نمی‌کند و بر آن است که علم نمی‌تواند وجود آن‌ها را انکار کند. در عین حال معتقد است که در قرآن نمی‌توان دلیلی بر وجود آن‌ها یافت.
به هر حال، سیداحمدخان ایمان به ملائکه را ضروری می‌داند و بحث او فقط ناظر به چگونگی ملائکه است.

۴.۱۱.۲ - نظر وی درباره نبوت

سیداحمدخان در بحث نبوت تصریح می‌کند که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم خاتم پیامبران الهی است.
او، ضمن نقد تصورات غالب، نبوت را منصبی اعتباری ندانسته آن را قوه و استعدادی فردی بر می‌شمارد که همچون دیگر قوای انسانی به‌تدریج قوی می‌شود.
ملکه قدسی نبوت قوّت یافته و هنگامی که به بروز و ظهور می‌رسد، در عرف عام به بعثت تعبیر می‌شود.

۴.۱۱.۳ - نظر وی درباره جبرئیل

او بر مبنای دیدگاهی که درباره ملائکه دارد و آن‌ها را نیروهای موجود در هستی می‌داند، مراد از جبرئیل را نیز همین ملکه قدسی نبوت می‌داند که در وجود نبی قرار دارد و واسطِ بین خدا و رسول است و بدین‌سان آیاتی، همچون آیات نخستینِ سوره نجم، را که در آن‌ها به‌صراحت از وجود واسطه‌ای در انتقال وحی سخن به میان آمده، تأویل می‌کند و آن را عکسی از تجلیات ربانی قلب پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌داند.

۴.۱۱.۴ - نظر وی درباره وحی

وی، به رغم تلقی‌اش از وحی، همچون همه مسلمانان تصریح می‌کند که قرآن بر قلب پیامبر اکرم وحی شده و علاوه بر معانی، قالب الفاظ نیز از جانب خدا آمده است.

۴.۱۱.۵ - نظر وی درباره معجزات

سیداحمدخان در تفسیر آیات راجع به معجزات و امور خارق‌العاده، با تعمیم این قاعده کلامی که «خداوند از وعده خود تخلف نمی‌کند»، گذشته از وعده‌های قولی به وعده‌های فعلی خداوند اعتقاد دارد و مراد از آن‌ها را قوانین حاکم بر جهان و مصداق آیه شریفه «... وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللّه تَبدیلاً» می‌داند.
از نظر او، علم به مرور زمان پاره‌ای از این قوانین را کشف کرده و قطعیت بسیاری از یافته‌های علمی ثابت شده است.
( نظریات او درباره داستان‌های خارق‌العاده در بخش‌های مختلفی از تفسیرش آمده است).

۴.۱۲ - نظر وی درباره آخرت

سیداحمدخان درباره آخرت نیز دیدگاه کلامی خاصی دارد؛ او بر اساس آیه «فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما اُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلْونَ» و روایت «وَقالَ الله تَعالی أَعْدَدْتُ لِعِبادِیَ الصّالِحینَ مالاعَیْنٌ رَأَتْ وَلا أُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لاخَطَرَ علی قَلْبِ بَشَرٍ» (خداوند تعالی می‌فرماید: نعمت‌هایی برای بندگان شایسته‌ام آماده کرده‌ام که هیچ چشمی ندیده، هیچ گوشی نشنیده و بر قلب هیچ کس خطور نکرده است) که محتوای آن دو را حاکم بر نصوص دیگر می‌داند، بر این باور است که نعمت‌ها و عذاب‌های آخرت، آن چیزی که مفسران از ظاهر آیات پنداشته‌اند، نیست بلکه تمام این توصیفات، مثال‌هایی هستند متناسب با ادراک و فهم ما.
به گفته وی، مراد خداوند از ذکر نعمت‌ها و عذاب‌ها، راحت و لذت و رنج و الم حاصل از آن‌هاست.
او تصریح می‌کند که حمل این آیات بر مفاهیم ظاهری آن‌ها، مخالف عقل و منافی مقصود اصلی بانی اسلام است و به حقانیت و عظمت و تقدس مذهب صدمه می‌زند.
وی اگر چه وجه این تنافی را تبیین نمی‌کند، به نظر می‌رسد که وجه آن در محدود کردن آخرت به نعمت‌های محدود مادّی باشد.
با این همه، او اصل آیات را می‌پذیرد و حتی این شیوه بیان قرآن را توجیه می‌کند و آن را برای دینی که می‌خواهد نفوس همه آدم‌ها، از عامی تا عالِم، را تربیت کند، ضروری می‌داند.

۴.۱۳ - نظر وی درباره نسخ

«انکار نسخ» در آیات احکام، یکی از عقاید غوغا برانگیز اوست.
او معتقد است که در احکام اسلام نسخ واقع نمی‌شود بلکه تنها ادیان هستند که هر یک، احکام دین پیش از خود را نسخ می‌کنند و از این لحاظ، اسلام ناسخ ادیان پیشین است.
از نظر او، در هیچ‌‌ یک از آیات مورد ادعا، تفاوت حیث و جهت وجود ندارد تا بتوان آن‌ها را مخالف هم تلقی کرد و مدعی نسخ شد.
هم‌چنان‌که نمی‌توان به اخبار آحاد برای نسخ قرآن تمسک جست.
افزون بر آن، دعوی اجماع هم با وجود مخالفانی از علما در این باره پذیرفته نیست.
او علاوه بر آن‌که منکر وجود نسخ است، در برابر قول به نسخ التلاوة و تحریف نیز به‌شدت موضع می‌گیرد.

۴.۱۴ - نظر وی در آیات احکام

سیداحمدخان در بحث از آیات احکام، از موضع فقهی بحث نمی‌کند تا چگونگی استنباط حکم از آیه را باز گوید، بلکه متکلمانه به موضوعاتی می‌پردازد که معاندان دین به آن هجوم برده‌اند و می‌کوشد تا آن‌ها را به طور علمی و عقلانی توجیه کند.

۴.۱۴.۱ - پرداختن به فلسفه احکام

اما در این بررسی نتوانسته به حکمت تمام جزئیات احکام بپردازد یا اختلافات فقهی مذاهب مختلف را طرح کند، از این‌رو کوشیده است تا با ارائه تقسیمات خودساخته، دایره احکامی را که قرار است حکمت آن‌ها را بنمایاند، محدود سازد.

۴.۱۴.۲ - جای‌گاه حدیث در احکام

او همچنین در بحث خود، تنها به آیات ناظر به یک موضوع و حکم توجه می‌کند و از احادیث سخنی به میان نمی‌آورد.

۴.۱۴.۳ - شیوه برخورد وی با احکام

با توجه به این‌که او فقیه نبوده و نمی‌خواسته بحث فقهی کند، می‌توان شیوه برخورد او را دالّ بر انکار احکامِ بر‌گرفته از حدیث ندانست، چنان‌که در بحث از حج، هم به ارکان حج که در قرآن آمده، اشاره می‌کند هم به مواردی که در قرآن نیامده است، از جمله میقات یا نوع لباس، که ذکر نشدن آن‌ها را در قرآن دلیل واجب نبودنِ آن‌ها نمی‌داند.
وی در موارد مختلف، داوری درباره حدیث را خارج از بحث خود معرفی می‌کند؛ با این همه، در برخی از فقرات بحث‌ها، بی‌مهری وی به حدیث تا حدی نمایان است.

۴.۱۴.۴ - فتوا دادن وی در احکام

سیداحمدخان، در مواردی، از بحث متکلمانه فراتر رفته فتوا می‌دهد. اجتهادهای او، صرف نظر از پرسش درباره صلاحیت وی، در مواردی شاذ می‌نماید.
هم‌چنان‌که برای قربانی کردن در حج، با توجه به این‌که در زمان او گوشت حیواناتِ قربانی شده بی‌مصرف می‌مانده، ضرورتی قائل نیست.
در بحث ربا نیز گرفتن آن را از فقرا جنایت، و از متمکنان بی‌اشکال می‌داند.
سود سپرده بانک‌ها را نیز ــ که از نظر وی برای مقاصد تجاری و پیشرفت اقتصادی است ــ بدون اشکال می‌داند.

---

تفسیر سیداحمدخان تلاشی است برای ارائه تفسیری نو از قرآن که به سبب مطرح کردن برداشت‌هایی مخالف برداشت‌های رایج مسلمانان، به‌شدت از آن انتقاد شده است.

---

دیدگاه‌های او در تفسیر پاره‌ای از آیات، در میان اندیشمندان اسلامی معتقدانی یافته است.

---

در مجموع، ناتوانی او در تشخیص صحت و سقم حدیث، بیشترین لطمه را به تفسیر او زده است.

---

• محمد اکرم، «سرسیداحمدخان هندی و دانشگاه علی‌گر»، ترجمه علی قلی قرائی و رسول جعفریان، تاریخ و فرهنگ معاصر، سال ۱، ج ۲ (زمستان ۱۳۷۰).
• علی اکبر ثبوت، «نگاهی به تفسیر سرسیداحمدخان»، نامه فرهنگ، سال ۳، ش ۱ (بهار ۱۳۷۲).
• جمال‌الدین اسدآبادی، مجموعه رسائل و مقالات: «رساله تفسیر مفسر»، چاپ هادی خسروشاهی، تهران ۱۳۷۹ ش.
• سیداحمدخان، تفسیر القرآن و هوالهدی و الفرقان، ترجمه محمدتقی فخرداعی گیلانی، بخش ۱، تهران، بخش ۲، تهران ۱۳۳۲ ش.
• موسی صدر و امان‌الله فرید، «تحولات تفسیرنگاری در قرن چهارده»، فصل‌نامه پژوهشهای قرآنی، ش ۷ـ ۸ (پاییز و زمستان ۱۳۷۵).
• ایگناتس گولدتسیهر، مذاهب التفسیر الاسلامی، ترجمه عبدالحلیم نجّار، قاهره ۱۳۷۴/ ۱۹۵۵.
• وحید اختر، «سرسیداحمدخان و اندیشه دینی»، ترجمه رسول جعفریان، تاریخ و فرهنگ معاصر، سال ۱، ش ۱ (مهر ۱۳۷۰).
• Ernest Hahn، "Sir Sayyid Ah ¤ mad Kha ¦ n's The controversy over abrogation ( in the Qur'a ª n )"، The Muslim world، LXIV (۱۹۷۴).

---