• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

آیات الاحکام

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



آیات فقهی قرآن را آیات الاحکام گویند.

فهرست مندرجات

۱ - تعریف آیات الاحکام
۲ - تاریخچه بحث آیات الاحکام
       ۲.۱ - سابقه استنباط از آیات الاحکام
       ۲.۲ - گردآوری مجموعه آیات الاحکام
       ۲.۳ - آثار نوشته شده در آیات الاحکام
       ۲.۴ - کتب شیعه در آیات الاحکام
       ۲.۵ - کتب اهل‌تسنن در آیات الاحکام
۳ - شیوه تفسیر آیات الاحکام
       ۳.۱ - روش بیشتر علما اهل‌تسنن
              ۳.۱.۱ - تفسیر ابن‌عربی
              ۳.۱.۲ - تفسیر سیوطی
              ۳.۱.۳ - تفسیر کیاهرّاسی
       ۳.۲ - روش تفسیر اهل‌تسنن
              ۳.۲.۱ - احکام القرآن شافعی
              ۳.۲.۲ - تفسیر بیهقی
       ۳.۳ - روش شیعه در تفسیر آیات الاحکام
              ۳.۳.۱ - قطب راوندی
              ۳.۳.۲ - فاضل مقداد
۴ - تعداد آیات الاحکام
       ۴.۱ - مشهورترین نظر
              ۴.۱.۱ - نخستین ارائه دهنده نظریه
              ۴.۱.۲ - تبعیت برخی دیگر از این نظریه
       ۴.۲ - نظریه بیش از ۵۰۰ آیه
       ۴.۳ - نظریه کمتر از ۵۰۰ آیه
              ۴.۳.۱ - محمد قاسم بن قاسم
              ۴.۳.۲ - شلتوت
              ۴.۳.۳ - خضری‌بک
              ۴.۳.۴ - عبدالوهاب خلاّف
              ۴.۳.۵ - فاضل مقداد
              ۴.۳.۶ - اشکال به نظریه
              ۴.۳.۷ - محقق اردبیلی
       ۴.۴ - منشأ اختلاف در آمار
۵ - ویژگی‌های احکام قرآن
       ۵.۱ - بیان کلی و اشاره‌ای
              ۵.۱.۱ - فلسفه کلی‌گویی قرآن
       ۵.۲ - پراکندگی در کل قرآن
       ۵.۳ - نص نبودن احکام قرآن
              ۵.۳.۱ - مزیت نص نبودن احکام قرآن
       ۵.۴ - قرار گرفتن در میان مباحث دیگر
       ۵.۵ - همراهی انذار و تبشیر با احکام
              ۵.۵.۱ - لحن قرآن در باب وصیت
              ۵.۵.۲ - لحن قرآن در وجوب روزه
              ۵.۵.۳ - الحان قرآن در بیان احکام
              ۵.۵.۴ - فواید این شیوه
۶ - تأثیر ویژگی‌ها در بحث‌های فقه‌پژوهی
       ۶.۱ - نظر مؤلّف ادوار فقه
              ۶.۱.۱ - اولین پیشنهاد وی
              ۶.۱.۲ - دومین پیشنهاد وی
       ۶.۲ - اثرات تقسیم‌بندی‌ها
۷ - انواع تقسیم آیات الاحکام
       ۷.۱ - از جهت نوع دلالت بر حکم
              ۷.۱.۱ - دلالت به نحو استقلال
              ۷.۱.۲ - دلالت به نحو انضمام
              ۷.۱.۳ - دلالت به صیغه انشا
       ۷.۲ - از جهت حکم مورد دلالت آیه
              ۷.۲.۱ - حکم تکلیفی
              ۷.۲.۲ - حکم وضعی
              ۷.۲.۳ - متضمن قواعد کلی
              ۷.۲.۴ - ارشاد به حکم عقل
              ۷.۲.۵ - امضای امر عرفی یا عقلایی
              ۷.۲.۶ - معاشرت مؤمنان با پیامبر
              ۷.۲.۷ - چگونگی روابط اجتماعی
۸ - جایگاه استنباطی این آیات
۹ - پانویس
۱۰ - منبع



آیات‌الاحکام، آیاتی است که به احکام فقهی و تکالیف عملی ارتباط دارد.
[۱] ادوار فقه، ج‌۲، ص‌۴.

به عبارت دیگر، بر آن دسته از آیات قرآن اطلاق می‌شود که بیان‌گر احکام عملی اسلام باشد.
[۲] آیات الاحکام، شانه‌چی، ص‌۲.




بحث درباره این بخش از آیات و تفسیر آن‌ها از قدیم‌ترین بخش‌های تفسیر است که مفسّران و فقیهان از آغازین دوره‌های تفسیر و فقه به آن توجّه کرده‌اند.

۲.۱ - سابقه استنباط از آیات الاحکام


در این‌باره، هر چند استنباط احکام فقهی از آیات قرآن، سابقه در زمان نزول قرآن دارد و در همان عصر پیامبر (صلی الله علیه وآله)، صحابه برای به‌دست آوردن احکام عملی به قرآن روی می‌آوردند
[۳] الطبقات، ج‌۲، ص‌۲۸۹ـ۲۹۷.
[۵] کنزالعمال، ج‌۲، ص‌۴۰۰.

و سپس در زمان صحابه و تابعان این گرایش گسترده‌تر شد (نمونه‌های فراوانی از آن را متقی هندی گزارش کرده است)
[۶] کنزالعمال، ج۲، ص۴۰۰.
[۷] کنزالعمال، ج۲، ص۵۲۷‌.
[۸] کنزالعمال، ج‌۵‌، ص‌۴۸۲.
[۹] کنزالعمال، ج‌۱۱، ص‌۷۹-۸۰‌.
[۱۰] کنزالعمال، ج‌۱۶، ص‌۵۳۷‌.


۲.۲ - گردآوری مجموعه آیات الاحکام


امّا نخستین گام‌ها در گردآوری و تألیف مجموعه‌های مستقل در زمینه آیات فقهی قرآن، به قرن دوم هجری مربوط می‌شود.

۲.۳ - آثار نوشته شده در آیات الاحکام


و نخستین اثر در این موضوع از محمدبن سائب کلبی (م. ۱۴۶ ق) از اصحاب امام باقر و صادق (علیهما السلام)است؛
[۱۱] الفهرست، ص‌۴۱.
[۱۲] الذریعة، ج‌۱، ص‌۴۱.

هم‌چنین اثر دیگری با عنوان تفسیر خمس مأة آیة فی الأحکام از مقاتل بن سلیمان (م. ۱۵۰ ق) نقل شده که باز به قرن دوم هجری مربوط است.
[۱۳] الفهرست، ص‌۲۲۷.

سپس به تدریج همه طایفه‌های مسلمان و مذهب‌های فقهی، نوشته‌هایی را در این موضوع عرضه کردند.

۲.۴ - کتب شیعه در آیات الاحکام


در شیعه، نخستین کتاب از کلبی است؛ امّا قدیم‌ترین اثر بر جای مانده، فقه‌القرآن تألیف قطب‌الدین راوندی (م. ۵۷۳ ق) به‌ شمار‌ می‌رود.
از دیگر آثار مشهور شیعه، کنزالعرفان فی فقه القرآن تألیف فاضل مقداد (م.‌۸۲۶‌ق) تفسیر شاهی و آیات الاحکام (به فارسی) از سید امیر ابوالفتح جرجانی (م. ۹۷۶ یا ۹۸۶‌ق) زبدة‌البیان از مقدس اردبیلی (م.‌۹۹۳‌ق) و مسالک الافهام الی آیات الاحکام از فاضل جواد کاظمی (م.ق. ۱۱ ق) است.
بنا به آن‌چه شیخ آقا‌بزرگ تهرانی در الذریعه آورده، علمای شیعه بیش‌از ۳۰ کتاب در تفسیر آیات‌الاحکام نگاشته‌اند.
[۱۴] الذریعة، ج‌۱، ص‌۴۰ـ۴۳.


۲.۵ - کتب اهل‌تسنن در آیات الاحکام


در میان اهل سنت نیز قدیم‌ترین کتاب موجود از آنِ شافعی (م. ۲۰۴ ق) با نام احکام قرآن است که بیهقی آن را گرد آورده و بیش‌ترین کتاب‌ها در زمینه تفسیر آیات الاحکام را فقیهان مالکی عرضه کردند که مشهورترین آن‌ها احکام‌القرآن ابن عربی (م. ۵۴۳ ق) و الجامع لأحکام القرآن قرطبی (م. ۶۷۱ ق.) است.
از کتاب‌های معروف فقیهان شافعی نیز یکی احکام‌القرآن کیاهرّاسی (م. ۵۰۴ ق) و دیگری الحاوی الکبیر ماوردی (م. ۴۵۰ ق) است.
سیوطی (م. ۹۱۱ ق) نیز از دیگر فقیهان شافعی کتاب الاکلیل فی استنباط التنزیل را در این موضوع نگاشته است.
احکام القرآن جصاص (م.‌۳۷۰ یا ۳۷۶ ق) نیز درباره تفسیر آیات الاحکام محور فقه حنفی است. کم‌ترین تألیفات در این زمینه، به فقیهان حنبلی تعلّق دارد آن‌چه به آنان نسبت داده شده، چندان قابل توجّه نیست و اصلاً خود امام احمد بن حنبل در استنباط احکام عنایت چندانی به آیات نداشته و توجّه بیش‌تر وی به حدیث بوده است.
[۱۵] المغنی، ج‌۱، ص‌۵‌.




در شیوه تفسیر آیات الاحکام علما روش‌های مختلفی را پیش گرفته‌اند.

۳.۱ - روش بیشتر علما اهل‌تسنن


تقریباً همه مفسران اهل سنت (جز احکام القرآن شافعی و برخی معاصران)، آیات احکام قرآن را به ترتیب سوره‌ها بحث و تفسیر کرده‌اند؛ یعنی از نخستین سوره‌ای که آیه‌ای در احکام را در بر داشته، آغاز کرده و تا واپسین سوره ادامه داده‌اند.

۳.۱.۱ - تفسیر ابن‌عربی


به طور مثال ابن‌عربی از سوره حمد تا سوره ناس را به ترتیب، تفسیر کرده و در مجموع، ۱۰۵ سوره را مشتمل بر آیات احکام می‌داند.

۳.۱.۲ - تفسیر سیوطی


هم‌چنین سیوطی در الاکلیل، ۱۰۹ سوره را مشتمل بر آیات احکام دانسته و آن‌ها را تفسیر کرده و جصاص از فاتحة الکتاب تا سوره فلق را تفسیر نموده است.
وی فقط ۸۱ سوره را مشتمل بر آیات احکام می‌داند.

۳.۱.۳ - تفسیر کیاهرّاسی


این در حالی است که کیاهرّاسی فقیه و مفسّر شافعی، از تفسیر «بسم الله الرحمن الرحیم» سپس سوره بقره آغاز کرده و تا سوره نصر ادامه داده و بیش از ۷۳ سوره را تفسیر نکرده است.

۳.۲ - روش تفسیر اهل‌تسنن


برخی دیگر از علمای اهل‌تسنن، آیات الاحکام را به صورت موضوعی تفسیر کرده‌اند.

۳.۲.۱ - احکام القرآن شافعی


بر خلاف این کتاب‌ها، احکام‌القرآن شافعی به صورت موضوعی تنظیم شده و مشتمل بر ۱۹ باب اصلی است.

۳.۲.۲ - تفسیر بیهقی


البتّه این تبویب، از بیهقی بوده است که عبارتند از: تفسیر آیات متفرّقه، فی‌الطّهارة والصلوة، فی الزکوة، فی‌الحج، فی‌البیوع والمعاملات، فی قَسم الفیء والغنیمة والصدقات، فی‌النکاح والصداق، فی الطلاق والرِجعة، فی العدّة والرضاع والنفقات، فی‌الجِراح و ما الیه، فی قتال اهل البغی، فی الحدود، فی‌السَیر والجهاد، فی الصید والذبائح، فی‌الأَیمان، فی‌القضایا والشهادات، فی‌القرعة والعتق والولاء والکتابة، و‌تفسیر آیات متفرّقه اخری.

۳.۳ - روش شیعه در تفسیر آیات الاحکام


بر خلاف روش متداول میان اهل سنّت، در شیعه از آیات الاحکام همواره به صورت موضوعی بحث می‌شده و تقسیم ابواب گوناگون فقه به چهار بخش اصلی عبادات، عقود، ایقاعات، احکام و سیاسات،
[۱۶] ادوار فقه، ج‌۲، ص‌۱۰.
کم و بیش بر تبویب آیات احکام، تأثیرگذار بوده است.

۳.۳.۱ - قطب راوندی


به طور مثال راوندی در فقه‌القرآن آیات احکام را در ۲۱ باب به این شرح جای داده است: طهارت، صلوة، صوم، زکوة، حج، جهاد، دیون و کفالات و حوالات و وکالات، قضایا، مکاسب، متاجر، نکاح، طلاق، عتق و أیمان و نذور و کفارات، صید و ذباحه، اطعمه و اشربه، وقوف و صدقات، وصایا، مواریث، حدود و دیات.

۳.۳.۲ - فاضل مقداد


فاضل مقداد نیز گرچه مجموع آیات احکام را در ۲۱ کتاب (باب) جای داده، تقسیمی متفاوت با راوندی ارائه کرده است که از این قرار است: طهارة، صلاة، صوم، زکاة، خمس، حج، جهاد، مکاسب، بیع، دَیْن، رهن، ضمان، صلح، وکالة، کتابٌ فیه جملة من العقود، نکاح، مطاعم و مشارب، مواریث، حدود، جنایات، قضاء و شهادات.
وی باب‌های رهن، ضمان، صلح و وکالت را از توابع باب دَیْن به شمار آورده است؛ هم چنین در باب «کتاب فیه جملة من العقود»، ۲۱ باب ذیل را قرار داده است. وجوب وفاء به عقد، اجاره، شرکت، مضاربه، اِبضاع، ودیعه، عاریه، سبق و رمایه، شفعه، لُقَطه، غصب، اقرار، وصیت، وقف، سکنی، صدقه، هبه، نذر، عهد، یمین و عتق.



درباره تعداد آیات الاحکام نظرات فقها و مفسران متفاوت است.

۴.۱ - مشهورترین نظر


مشهورترین آمار درباره تعداد آیات‌احکام ۵۰۰ آیه و حتی برخی مفسّران، کتاب خود را بر همين اساس نام نهاده‌اند مانند «النهاية فی تفسير خمسمأة آية» نوشته «ابن متوج بحرانی».
[۱۷] کنز العرفان،ج۱، ص۳۰.
ممکن است مراد آنان از اين رقم، تقريبی باشد.

۴.۱.۱ - نخستین ارائه دهنده نظریه


نخستین فردی که در این باره سخن گفته، مقاتل‌بن سلیمان (م.۱۵۰ ق) است.
[۱۸] البرهان فی علوم‌القرآن، ج۲، ص۱۳۰.

به قول مشهور، تعداد آيات الاحکام پانصد آيه است.

۴.۱.۲ - تبعیت برخی دیگر از این نظریه


این شمارش در زبان‌ها رایج افتاده و در میان بسیاری از کسانی که پس از مقاتل، در تفسیر آیاتِ احکام، تألیف مستقل داشتند، همین تعداد آیه، محور استنباط احکام قرار گرفت. از جمله کسانی که بر اساس همین آمار به تفسیر آیات پرداختند، منذربن سعید بلوطی (م.‌۳۵۰‌ق) و ابن‌عربی (م.‌۵۴۳ ق) در اهل‌سنت
[۱۹] فقه الاسلام، ص‌۱۴.
و متوج بحرانی (م. ۷۷۱ ق) و فرزندش (م.‌۸۳۶‌ق.) در شیعه که کتاب خود را به همین نام خمس مأة آیة فی الاحکام نامیدند.

۴.۲ - نظریه بیش از ۵۰۰ آیه


از تاریخ نگارش آیات احکام، مرحله‌ای می‌گذرد که درباره گزینش و شمارش آیات احکام تردید می‌شود؛ به طور مثال ابن دقیق (م. ۷۰۲ ق) مقدار آیات الاحکام را منحصر در این عدد نمی‌داند و معتقد است: تعداد آن به قریحه‌ها و ذهن‌های گوناگون بستگی دارد؛ زیرا برای کسی که خدا، باب استنباط را در دل او گشوده و در علم شریعت راسخ کرده است و اصول احکام و فروع را می‌شناسد، بیش از این تعداد وجود دارد؛ بر همین اساس می‌گوید: آیات وارد در قِصَص و امثال را می‌توان در احکام مورد استفاده قرار داد.
[۲۰] فی تاریخ التشریع الاسلام، ص‌۳۱.

به همین دلیل، ابن مبارک، آیات احکام را ۹۰۰ آیه می‌داند. شوکانی‌ نیز با اعتراض‌ به غزالی و ابن‌عربی که تعداد ۵۰۰ آیه را پذیرفته‌اند، بر آن است که می‌توان چندین برابر این تعداد آیات احکام را استخراج کرد.
[۲۱] الاجتهاد فی الشریعة الاسلامیة، ص‌۱۷.


۴.۳ - نظریه کمتر از ۵۰۰ آیه


در برابر این کسان، افراد دیگری بوده‌اند که کم‌تر از ۵۰۰ آیه را مطرح کرده‌اند.

۴.۳.۱ - محمد قاسم بن قاسم


برای مثال، محمد قاسم بن قاسم (م. ۱۰۶۷ ق) از زیدیه، فقط از ۲۴۰ آیه بحث کرده است.
[۲۲] منتهی المرام، ص‌۴۵۹.


۴.۳.۲ - شلتوت


شلتوت، آیات احکام را حدود ۳۴۰ آیه شمرده و می‌نویسد: این شمارش تقریبی است؛ زیرا دانشمندان در این مسأله اتّفاق نظر ندارند.
[۲۳] الاسلام عقیدة و شریعة، ص‌۴۸۱.


۴.۳.۳ - خضری‌بک


خضری‌بک معتقد است که آیات‌الاحکام به بیش از ۳۰۰ آیه نمی‌رسد.
[۲۴] فقه الاسلام، ص۱۴.


۴.۳.۴ - عبدالوهاب خلاّف


عبدالوهاب خلاّف نیز ۲۸۵ آیه را شمرده است.
[۲۵] علم اصول الفقه، ص۳۱.


۴.۳.۵ - فاضل مقداد


در شیعه نیز فاضل مقداد، مسأله ۵۰۰ آیه را مسلّم نگرفته و اعتقاد دارد که کم‌تر از این تعداد، آیات احکام داریم.

۴.۳.۶ - اشکال به نظریه


با این وصف، اشکالی در نظرش آمده که اگر آیات احکام کم‌تر از ۵۰۰ آیه است، چرا در روایات اهل‌بیت، تعبیر ربع از قرآن در فرایض و احکام آمده است.
سپس دو پاسخ به این اشکال داده است: نخست آن که در این روایات ربع حقیقی منظور نیست؛ بلکه مقصود یکی از چهار قسمت قرآن است و دوم آن‌که ممکن است بگوییم: منظور از فرایض و احکام، فقط احکام فقهی به معنای متداول نیست؛ بلکه احکام اصولی (اعتقادی و اخلاقی) را هم در بر می‌گیرد.
[۲۸] کنزالعرفان، ج‌۱، ص‌۵‌.


۴.۳.۷ - محقق اردبیلی


محقّق اردبیلی نیز در عمل، این آمار را نپذیرفته و فقط حدود ۳۷۰ آیه را تفسیر کرده است.

۴.۴ - منشأ اختلاف در آمار


منشأ اختلاف در آمار آیات الاحکام، افزون بر اختلاف قریحه‌ها این است که بعضی، فقط به آیات صریح در حکم بسنده کرده؛ امّا برخی دیگر، به آیات غیر صریح نیز توجّه داشته و حتّی گستره آیات الاحکام را در دایره وسیع‌تری به آیات امثال، آیات قصص، آیات اخلاقی و حتّی آیات اعتقادی نیز سرایت داده‌اند و از مدلولات تضمّنی و التزامی آیات نیز حکم فقهی استنباط کرده‌اند که با لحاظ این امر، نه تنها بیش از ۵۰۰ آیه، بلکه شاید نزدیک به ربع قرآن، بر احکام، فرایض، سنن و دستورهای عملی جوارحی و جوانحی در باب‌های گوناگون دلالت داشته باشد و لازم است ابوابی تنظیم شود که تاکنون نه در آیات احکام و نه کتاب‌های فقهی به آن پرداخته نشده است.



از آن‌جا که قرآن کریم، پیش از همه، کتابی هدایتی تربیتی است و همه آن‌چه را که در هدایت انسان به سعادت حقیقی و جاودانه مؤثّر است، بیان کرده، طرح مباحث فقهی در قرآن نیز با همین هدف متناسب است؛ لذا این امر سبب شده تا آیات الاحکام، ویژگی‌هایی متفاوت با کتاب‌های فقهی ـ حقوقی داشته باشد که برخی از آن ویژگی‌ها از این قرار است:

۵.۱ - بیان کلی و اشاره‌ای


اوّل آن که معمولا احکام به گونه‌ای فشرده و در حدّ اشاره و کلّی بیان، و‌ به ویژه در احکام معاملات، به قاعده‌های بسیار عام نظیر «أَوفُوا بِالْعُقُود» و «تِجـرةً عَن تَرَاض» بسنده شده است.

۵.۱.۱ - فلسفه کلی‌گویی قرآن


یکی از فلسفه‌های این ویژگی آن است که خصوصیاتِ احکام، متناسب با شرایط و احوال گوناگون استنباط شود.
[۳۱] فقه الاسلام، ص۱۳.


۵.۲ - پراکندگی در کل قرآن


دوم آن‌که بسیاری از احکام قرآن مانند احکام نماز، حج، جهاد، زکات، ارث، طلاق و غیر این‌ها به صورت پراکنده در سوره‌های گوناگون و جدا جدا آمده است.

۵.۳ - نص نبودن احکام قرآن


ویژگی دیگر این است که قرآن به طور عام، احکام را به صورت نص و غیر قابل تردید بیان نکرده؛ بلکه به گونه‌ای آورده که قابل برداشت‌های گوناگون است؛
[۳۲] الاسلام عقیدة و شریعة، ص‌۴۸۶.
در نتیجه، استناد به بسیاری از آیات، دچار مشکل، و‌مدلول آن‌ها ظنّی الدلالة شده است.

۵.۳.۱ - مزیت نص نبودن احکام قرآن


البتّه این شیوه بیان موجب سهولت و تنوع در احکام شده
[۳۵] الاسلام عقیدة و شریعة، ص‌۴۸۶.
و به قرآن جاذبه و لطافت خاصّی بخشیده؛ مانند تعبیرهایی که درباره تشریع روزه و وصیت به «کُتِبَ» کرده یا در جاهای دیگر «فرضنا» «خیرٌ» و مانند آن را آورده است؛ امّا این شیوه بیان، کار مفسر و فقیه را هم دشوار ساخته، لازم می‌شود آنان با دقّت و رعایت قواعد و خصوصیات، مسأله را بررسی کنند.

۵.۴ - قرار گرفتن در میان مباحث دیگر


چهارمین ویژگی آن است که آیات احکام در لابه‌لای دیگر معارف قرآن، مانند مباحث اعتقادی، اخلاقی و تاریخی قرار گرفته و میان آن‌ها ارتباطی قوی ایجاد شده است.

۵.۵ - همراهی انذار و تبشیر با احکام


از دیگر ویژگی‌های قابل توجّه آن است که بیان احکام در قرآن به شکلی جذّاب همراه با ترغیب یا تهدید و انذار است و زبان تشریع، متناسب با اهمّیّت حکم، فراز و فرود می‌یابد.

۵.۵.۱ - لحن قرآن در باب وصیت


به طور مثال در باب وصیّت با بیان نرم و ملایم می‌گوید: سزاوار است پرهیزگاران آن را ترک نکنند: «کُتِبَ عَلَیکُم إِذا حَضَرَ أَحدَکُمُ المَوتُ إِن تَرَکَ خَیرًا الْوَصِیّةُ لِلولِدَینِ و الأَقرَبِینَ بِالمَعرُوفِ حَقّـًا عَلَی‌المُتَّقِین».

۵.۵.۲ - لحن قرآن در وجوب روزه


یا درباره وجوب روزه با لحن تشویقی، نتیجه روزه (تقوا) را باز می‌گوید:«یأیّهَا الَّذِینَ ءَامَنوا کُتِبَ عَلَیکُمُ الصِّیامُ... لَعَلّکُم تَتَّقُون».

۵.۵.۳ - الحان قرآن در بیان احکام


گاه لحن کلام، تهدیدآمیز و مسأله ترک وظیفه با ذکر پیامدهای آن بیان می‌شود.
گاه لحن انذار از این هم شدیدتر می‌شود و مسأله اعلام جنگ با خدا و پیامبر مطرح می‌شود: «یأَیّهَا الَّذِینَ ءَامَنوا اتَّقُوا اللّهَ وَ ذَرُوا مَا بَقِیَ مِنَ‌الرِّبواْ إِن کُنتُم مُؤمِنِین • فَإِن لَم تَفْعَلوا فَأذَنُوا بِحَرب مِن‌اللّهِ وَ رَسولِه...».

۵.۵.۴ - فواید این شیوه


از جمله فواید این شیوه بیان، افزون بر بیان فلسفه و نتیجه عمل، آن است که مخاطب را به انجام عمل یا ترک فعل حرام سوق می‌دهد؛ هم چنین جایی که دَوَران امر میان اهمّ و مهمّ و تزاحم میان دو تکلیف باشد، موارد مهم‌تر را نمایان می‌سازد.



هریک از این ویژگی‌ها می‌تواند در بحث فقه‌پژوهی قرآنی مبنای تقسیم و طبقه‌بندی برای آیات احکام قرار گیرد و از هر طبقه به صورت مستقل بحث شود؛ چنان‌که برخی از محقّقان به این طبقه‌بندی اشاره کرده و حتّی تقسیم‌های دیگری را برای دسته‌بندی آیات احکام پیشنهاد داده‌اند.

۶.۱ - نظر مؤلّف ادوار فقه


مؤلّف ادوار فقه
[۴۰] ادوار فقه، ج‌۲، ص‌۴‌ـ‌۶‌.
در این باره می‌گوید:

۶.۱.۱ - اولین پیشنهاد وی


شایسته است برای آیاتی که به احکام فقهی و تکالیف عملی ارتباط دارد، طبقه‌بندی متناسبی در نظر گرفته شود؛ برای مثال تقسیم آیات‌الاحکام به احکامی که زمان و مکان صدور آن‌ها روشن است و آیاتی که روشن نیست یا تقسیم آن به آیاتی که در پاسخ سؤال نازل گشته و آیاتی که بدون سابقه سؤال و به صورت ابتدایی نازل شده است یا تقسیم آن به آیاتی که احکام آن‌ها بر وجه امر یا نهی انشا شده و آیاتی که با اسلوب جمله خبری به تشریع حکم پرداخته است یا تقسیم آن به آیاتی که به طور صریح حکمی در آن‌ها بیان شده و آیاتی که از راه سرزنش از چیزی یا انذار از آن یا تهدید و توعید بر آن، حکمی از آن‌ها به دست می‌آید.

۶.۱.۲ - دومین پیشنهاد وی


تقسیم‌بندی دیگری که وی پیشنهاد کرده، تقسیم آیات احکام به آیاتی است که احکام کلّی و عام را در بر دارد و می‌تواند مبنای یک قاعده فقهی باشد و آیاتی که مشتمل بر احکام خاص است.

۶.۲ - اثرات تقسیم‌بندی‌ها


این طبقه بندی‌ها و تقسیم‌های احتمالیِ دیگر می‌تواند توجّه گسترده‌تر و همه جانبه‌ای را به آیات احکام در پی داشته باشد و آیات فقهی قرآن از ابعاد و منظرهای گوناگون مورد توجّه قرار گیرد و دستورهای فردی و اجتماعی درعرصه‌های مختلف زندگی بشر که امروزه و همگام با پیشرفت علوم مورد نیاز او است، از آیات قرآن استنباط و برای رسیدن بشر به سعادت حقیقی، فرا روی او نهاده شود؛ هم‌چنین بحث درباره جای‌گاه قرآن در استنباط احکام و چگونگی استنباط احکام از قرآن.



آيات الاحکام از جهات گوناگون‌ قابل تقسيم است که به نمونه‌هايی از آن‌ها اشاره می‌شود.

۷.۱ - از جهت نوع دلالت بر حکم


نوع دلالت آیات بر حکم دارای اقسامی می‌باشد.

۷.۱.۱ - دلالت به نحو استقلال


دلالت بعضی آيات بر حکم شرعی به نحو استقلال است مانند «أَحَلَّ اللّٰهُ الْبَيْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبٰا» که بيع را حلال و ربا را حرام می‌داند.

۷.۱.۲ - دلالت به نحو انضمام


ولی دلالت بعضی ديگر به نحو انضمام است مانند «وَ فِصٰالُهُ فِي عٰامَيْنِ» که مدّت زمان شيرخوارگی را دو سال می‌داند و به ضميمه آيه «وَ حَمْلُهُ وَ فِصٰالُهُ ثَلٰاثُونَ شَهْراً» به دست می‌آيد که کمترين زمان حمل، شش ماه است؛ زيرا مدّت دوران آبستنی و شيرخوارگی را سی ماه دانسته است.

۷.۱.۳ - دلالت به صیغه انشا


از سوی ديگر، بعضی آيات به صيغه انشاء دلالت بر حکم دارد مانند «أَقِيمُوا الصَّلٰاةَ» و بعضی به هيئت اخبار مانند «حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ».

۷.۲ - از جهت حکم مورد دلالت آیه


دلالت آیات الاحکام از نظر حکم دارای اقسامی می‌باشد.

۷.۲.۱ - حکم تکلیفی


مدلول برخی آيات، حکم تکليفی است مانند وجوب روزه و حرمت خوردن مردار که به ترتيب از آيه «... كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيٰامُ» و آيه «حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ» استفاده می‌شود.

۷.۲.۲ - حکم وضعی


و مدلول برخی ديگر، حکم وضعی است مانند بطلان روزه در حال مرض يا سفر که از آيه «... وَ مَنْ كٰانَ مَرِيضاً أَوْ عَلىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيّٰامٍ أُخَرَ» استفاده شده است.

۷.۲.۳ - متضمن قواعد کلی


بعضی آيات متضمّن احکام و قواعد کلّی است مانند قاعده عسر و حرج که از آيه‌های «مٰا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ» و «يُرِيدُ اللّٰهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لٰا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ» استفاده شده است.

۷.۲.۴ - ارشاد به حکم عقل


بعضی آيات ارشاد به حکم عقل است مانند «وَ أَطِيعُوا اللّٰهَ وَ الرَّسُولَ».

۷.۲.۵ - امضای امر عرفی یا عقلایی


و بعضی ديگر، امضای امر عرفی يا عقلايی است مانند «يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ».

۷.۲.۶ - معاشرت مؤمنان با پیامبر


از سوی ديگر، بعضی آيات بيانگر ادب معاشرت مؤمنان با رسول خدا صلّی اللّه عليه و آله است مانند «يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لٰا تَرْفَعُوا أَصْوٰاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ».

۷.۲.۷ - چگونگی روابط اجتماعی


ولی بعضی ديگر، چگونگی روابط اجتماعی مؤمنان و حدود و اصول هم‌زيستی سالم و برادرانه را در جامعه‌ اسلامی بيان می‌کند مانند «يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لٰا تَجَسَّسُوا وَ لٰا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً» که به دوری از سوء ظن، تجسّس در امور ديگران و غيبت امر می‌کند.



قرآن کريم، نخستين و معتبرترين منبع شريعت مقدّس، بلکه- از آن جهت که سنت، تبيين کننده و شارح کتاب الهی است نه منبعی در عرض آن- تنها مصدر شريعت به شمار می‌رود.
علاوه بر اين، قرآن ميزان سنجش روايات و مشروعيّت شرايطی است که در عقد ذکر می‌شود، يعنی آن بخش از روايات يا شرايط عقد که منطبق بر کتاب الهی باشد، پذيرفته و هر آنچه مخالف آن باشد، مورد عمل قرار نمی‌گيرد. از اين رو، فقيهان در بحث اجتهاد و قضاء، شناخت آيات الاحکام را از شرايط اجتهاد دانسته‌اند.


 
۱. ادوار فقه، ج‌۲، ص‌۴.
۲. آیات الاحکام، شانه‌چی، ص‌۲.
۳. الطبقات، ج‌۲، ص‌۲۸۹ـ۲۹۷.
۴. وسائل، ج‌۳، ص‌۳۶۰-۳۶۱.    
۵. کنزالعمال، ج‌۲، ص‌۴۰۰.
۶. کنزالعمال، ج۲، ص۴۰۰.
۷. کنزالعمال، ج۲، ص۵۲۷‌.
۸. کنزالعمال، ج‌۵‌، ص‌۴۸۲.
۹. کنزالعمال، ج‌۱۱، ص‌۷۹-۸۰‌.
۱۰. کنزالعمال، ج‌۱۶، ص‌۵۳۷‌.
۱۱. الفهرست، ص‌۴۱.
۱۲. الذریعة، ج‌۱، ص‌۴۱.
۱۳. الفهرست، ص‌۲۲۷.
۱۴. الذریعة، ج‌۱، ص‌۴۰ـ۴۳.
۱۵. المغنی، ج‌۱، ص‌۵‌.
۱۶. ادوار فقه، ج‌۲، ص‌۱۰.
۱۷. کنز العرفان،ج۱، ص۳۰.
۱۸. البرهان فی علوم‌القرآن، ج۲، ص۱۳۰.
۱۹. فقه الاسلام، ص‌۱۴.
۲۰. فی تاریخ التشریع الاسلام، ص‌۳۱.
۲۱. الاجتهاد فی الشریعة الاسلامیة، ص‌۱۷.
۲۲. منتهی المرام، ص‌۴۵۹.
۲۳. الاسلام عقیدة و شریعة، ص‌۴۸۱.
۲۴. فقه الاسلام، ص۱۴.
۲۵. علم اصول الفقه، ص۳۱.
۲۶. الکافی، ج‌۲، ص‌۶۲۷‌.    
۲۷. عیّاشی، ج‌۱، ص‌۹.    
۲۸. کنزالعرفان، ج‌۱، ص‌۵‌.
۲۹. مائده/سوره۵، آیه۱.    
۳۰. نساء/سوره۴، آیه۲۹.    
۳۱. فقه الاسلام، ص۱۳.
۳۲. الاسلام عقیدة و شریعة، ص‌۴۸۶.
۳۳. التبیان، ج‌۶‌، ص‌۷۹.    
۳۴. قرطبی، ج‌۹، ص‌۷۲‌‌۷۴.    
۳۵. الاسلام عقیدة و شریعة، ص‌۴۸۶.
۳۶. بقره/سوره۲، آیه۱۸۰.    
۳۷. بقره/سوره۲، آیه۱۸۳.    
۳۸. بقره/سوره۲، آیه۱۹۶.    
۳۹. بقره/سوره۲، آیه۲۷۸-۲۷۹.    
۴۰. ادوار فقه، ج‌۲، ص‌۴‌ـ‌۶‌.
۴۱. بقره/سوره۲، آیه۲۷۵.    
۴۲. لقمان/سوره۳۱، آیه۱۴.    
۴۳. احقاف/سوره۴۶، آیه۱۵.    
۴۴. بقره(سوره۲)،آیه۴۳.    
۴۵. مائده/سوره۵، آیه۳.    
۴۶. بقره/سوره۲، آیه۱۸۳.    
۴۷. مائده/سوره۵، آیه۳.    
۴۸. بقره/سوره۲، آیه۱۸۵.    
۴۹. حج/سوره۲۲، آیه۷۸.    
۵۰. بقره/سوره۲، آیه۱۸۵.    
۵۱. آل عمران/سوره۳، آیه۳۲.    
۵۲. مائده/سوره۵، آیه۱.    
۵۳. حجرات/سوره۴۹، آیه۲.    
۵۴. حجرات/سوره۴۹، آیه۱۲.    




دانشنامه موضوعی قرآن.    
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۱، ص۱۶۸-۱۶۹.    




جعبه ابزار